Co ma zrobić rolnik, gdy nie może wywiązać się z umowy kontraktacji?

Według art. 622 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności żadna ze stron, producent nie może dostarczyć przedmiotu kontraktacji, obowiązany jest on tylko do zwrotu pobranych zaliczek i kredytów bankowych. Okoliczności powodujące, że producent nie może dostarczyć przedmiotu kontraktacji, za które nie ponosi odpowiedzialności, wynikają przede wszystkim z negatywnego działania sił przyrody (np. susza, huragan, gradobicie, ulewne deszcze, pożar), albo którym nie mógł w żaden sposób zapobiec (np. zalanie wskutek powodzi, mimo prawidłowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego). Należy zwrócić uwagę, że w przypadku niedostarczenia przedmiotu kontraktacji, obowiązany jest on do zwrotu pobranych zaliczek i kredytów bankowych, i nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia z tego tytułu.

Umowy kontraktacji zawierają często zastrzeżenie o karach umownych w przypadku niewykonania czy nienależytego wykonania umowy. Rolnik nie powinien jednak być obciążany karami umownymi za niewykonanie czy częściowe niewykonanie umowy, jeżeli wynika to z przyczyn niezależnych od niego. Zastrzeżenie kary umownej nie odbiera dłużnikowi obrony, że nie ponosi on winy niewykonania zobowiązania na podstawie art. 471 k.c. Zgodnie z tym przepisem podmiot, który nie spełnia świadczenia, zobowiązany jest do naprawienia wyrządzonej w ten sposób szkody. Z obowiązku tego może się zwolnić, wykazując, że niewykonanie zobowiązania było wynikiem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Należy zatem przyjąć, że jeżeli rolnik nie spełni świadczenia, nie będzie zobowiązany do naprawienia szkody, o ile wykaże, że było to  wynikiem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, np. susza, grad.

• Rolnik nie powinien być obciążany karami za niewywiązanie się z umowy kontraktacji, jeśli stracił zbiory z powodu suszy, deszczu nawalnego czy gradu

Powstaje pytanie o zasady wykonania umowy kontraktacji i zastosowania art. 622 k.c. w przypadku częściowej niemożności  spełnienia świadczenia. Kwestia ta budzi wątpliwości. Wskazany artykuł nie porusza bezpośrednio tego zagadnienia. W związku z tym, że problem występuje często w praktyce, był on przedmiotem spraw sądowych. Przykładowo SN w wyroku z 8.4.2003 r. (sygn. akt: IV CKN 18/01, Legalis) orzekł, że art. 622 k.c. odnosi się do rozkładu ryzyka produkcyjnego w umowie kontraktacji i nie reguluje skutków częściowej niemożności świadczenia.

Sąd podkreślił, że analizowany art. 622 k.c. nie ma zastosowania do tej części niedostarczonego przedmiotu kontraktacji, której „niedostarczenie nie było wynikiem zjawisk naturalnych, w tym klęski żywiołowej”. W uzasadnieniu podkreślono, że częściowa niemożliwość świadczenia z powodu klęski żywiołowej nie zwalniała zatem producentów rolnych z obowiązku spełnienia pozostałej, możliwej do spełnienia części świadczenia. Sąd zaznaczył także, że „zastrzeżona przez strony kara umowna powinna być zapłacona w przypadku niedostarczenia przez producenta zakontraktowanej ilości towaru z przyczyn innych niż klęska żywiołowa. Jej wysokość powinna być wyliczana od ilości towaru niedostarczonego z takich właśnie przyczyn (IV CKN 18/01, Legalis).

Reasumując, stwierdzić należy, że w przypadku wystąpienia złych warunków atmosferycznych tylko na części uprawy albo uzyskania mniejszej ilości pożytków z uwagi na okoliczności, na które producent rolny nie miał wpływu, nie powinien on odpowiadać za niedostarczenie produktów rolnych z tej części np. plantacji. Jednocześnie nie zwalnia to producentów rolnych z obowiązku spełnienia pozostałej, możliwej do spełnienia części świadczenia.

Warto podkreślić, iż według art. 623 k.c., jeżeli umowa kontraktacji nakłada na producenta obowiązek zgłoszenia w określonym terminie niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które on nie odpowiada, niedopełnienie tego obowiązku z winy producenta wyłącza możność powoływania się na te okoliczności. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy kontraktujący o powyższych okolicznościach wiedział albo gdy były one powszechnie znane.

Należy jednak wyraźnie podkreślić, że obowiązek taki musi wynikać z umowy. Jeżeli nie reguluje tego kontrakt, nie ma takiego obowiązku. Art. 623 k.c. dotyczy obowiązku zgłoszenia niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji, ale przepis ten nie wskazuje ani terminu dokonania, ani formy takiego zgłoszenia. Elementy te powinna precyzować umowa. Dlatego producenci rolni powinni zapoznać się z treścią kontraktu. Biorąc pod uwagę długotrwały cykl produkcji rolnej, definitywne oszacowanie, że producent rolny nie będzie w stanie dostarczyć przedmiotu kontraktacji jest często trudne (np. w wyniku przymrozków czy suszy).

Takie zdarzenia jak powódź czy pożar mogą pozwolić na jasne wskazanie niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji. Inne zaś z reguły powodują częściowe trudności wywiązania się z umowy i raczej trudne, a czasami wręcz niemożliwe jest wskazanie, w jakim stopniu zmniejszy się ilość ostatecznie wytworzonych produktów rolnych. Jednocześnie zachodzi pytanie, co w przypadku częściowej niemożliwości wykonania świadczenia. Czy w takiej sytuacji zachodzi także obowiązek powiadomienia? Art. 623 k.c. nie wspomina o częściowej niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji. Jednak umowa może zawierać postanowienia w tym zakresie.

Z niektórych wzorów umów kontraktacji wynika, że podstawę zwolnienia z obowiązku całkowitego albo częściowego wytworzenia produktów rolnych stanowi protokół strat plantacji sporządzony oraz podpisany przez obie strony, a także protokół likwidacji szkody sporządzony przez ubezpieczyciela upraw. Ponadto są umowy, które wskazują, że o niemożności dostarczenia produktu rolnego w terminie umówionym producent jest zobowiązany zawiadomić na piśmie kontraktującego w terminie 7 dni od daty zaistnienia okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Jednocześnie należy podkreślić, że brak zawiadomienia o niemożności wytworzenia przedmiotu kontraktacji nie spowoduje negatywnych konsekwencji dla rolnika:

Przyjmuje się, że jeżeli przyczyną niewykonania zobowiązania z tytułu kontraktacji była powódź czy susza w danym rejonie, o której donosiły środki masowego przekazu, to indywidualne zgłoszenia producentów rolnych nie są już potrzebne.

dr hab. Aneta Suchoń