Fuzarioza kłosów - jak się przed nią chronić?

Dziś przypominamy najważniejsze informacje biologii sprawcy fuzariozy kłosów opracowane przez naukowców z IOR–PIB w Poznaniu.

Warto na wstępie podkreślić, że fuzarioza kłosów pojawia się jako jedna z grupy chorób zbóż powodowanych przez grzyby z rodzaju Fusarium, włączając fuzaryjną zgorzel siewek, fuzaryjną zgorzel źdźbła i korzeni oraz fuzariozę liści. Najmocniej zagraża pszenicy twardej i pszenicy zwyczajnej, ale także uprawom pszenżyta, żyta, jęczmienia i owsa.

Poza niekorzystnymi parametrami fizycznymi ziarniaków z porażonych kłosów najgroźniejsza jest w nich kumulacja metabolitów grzybów – mikotoksyn. Choć szkodliwość fuzariozy kłosów jest znana, to w metodykach integrowanej ochrony zbóż nie znajdziemy progów szkodliwości tej choroby. Generalnie naukowcy są zdania, że jeżeli zauważymy pierwsze objawy choroby, koniecznie powinniśmy wykonać zabieg chemiczny fungicydem skutecznym na fuzariozę kłosów.

Źródłem zakażenia łanów zbóż przez grzyby Fusarium jest zakażone lub zanieczyszczone ziarno siewne, resztki pożniwne, gleba oraz chwasty. Grzyby powodujące fuzariozę kłosów zbóż rozprzestrzeniają się w łanie głównie za pomocą zarodników konidialnych, które tworzą się na resztkach pożniwnych, a także na obumarłych dolnych liściach i z kroplami deszczu przedostają się na górne części roślin.

Dynamiczny rozwój choroby następuje, gdy utrzymuje się temperatura od 12 do 24°C w dzień i od 5 do 12°C w nocy i towarzyszy tym temperaturom długo utrzymująca się wysoka wilgotność i częste opady deszczu. Jest to jednak spore uogólnienie, bo każdy ze sprawców choroby (fuzariozę kłosów powodują najczęściej: F. culmorum, F. graminearum, F. avenaceum, M.nivale  dawniej F. nivale) ma nieco inne wymagania do optymalnego rozwoju (dane w tabeli).

Warunki meteorologiczne sprzyjające rozwojowi różnych grzybów z rodzaju Fusarium
Gatunek grzyba	Temperatura st. C	Wilgotność	Opady mm
F. avenaceum	5–10	wysoka	rosa, mgła opady  2–5 mm
F. culmorum	20–22	niska
F. graminearum	16–18	umiarkowana
Microdochium nivale (F. nivale)	0–5	wysoka
(źródło: Poradnik sygnalizatora ochrony zbóż)

Rozwojowi choroby sprzyja łagodna jesień i zima, chłodna i mokra wiosna, monokultura zbożowa i zbyt gęsty siew. Do czynników zwiększających ryzyko porażenia możemy zaliczyć także częstą uprawę zbóż na tym samym polu, niezbilansowane nawożenie azotem oraz wysiew ziarna pochodzącego z plantacji porażonych przez fuzariozę kłosów, jak również deszczową i ciepłą pogodę w okresie kwitnienia. Najgroźniejsze jest porażenie roślin w fazie kwitnienia i na początku mlecznej dojrzałości ziarna.

Fuzarioza kłosów zbóż rozwija się, gdy w czasie dojrzewania przez długi okres występują opady deszczu i utrzymuje się wysoka wilgotność powietrza. Wyleganie łanu sprzyja rozwojowi choroby. Pierwsze objawy choroby na kłosach pojawiają się w fazie dojrzałości mlecznej ziarna i jest to żółte, częściowe lub całkowite przebarwienie kłosków, początkowo pojedynczych, następnie większej ilości.

• Charakterystyczna pomarańczowa lub łososiowa barwa sporodochi z zarodnikami na plewach oznacza jedno – atak sprawców fuzariozy kłosów

Przy wysokiej wilgotności plewy porażonych kłosów pokrywają się białym lub różowym, watowatym nalotem grzybni, na którym można zaobserwować pomarańczowe lub łososiowe sporodochia. Porażone kłosy częściowo lub całkowicie zamierają. Porażone kłosy pszenicy mają identyczny pokrój jak kłosy zdrowe. Kłosy żyta mają pokrój zmieniony. Porażona część kłosa żyta jest zwężona.

Ziarno porażone przez grzyby z rodzaju Fusarium jest zniekształcone, pomarszczone i często zmienia barwę na różową. Przy bardzo silnym porażeniu ziarna dochodzi do zakażenia zarodka i utraty zdolności kiełkowania. Takie ziarno może zawierać znaczne ilości silnie trujących mikotoksyn. Nawet mniej porażone ziarno przy wykorzystaniu do siewu stanowi źródło infekcji w następnym okresie wegetacji.

Z metod agrotechnicznych największe znaczenie w zapobieganiu fuzariozie kłosów ma płodozmian, w którym najważniejsze jest zachowanie odpowiedniej przerwy między uprawą pszenicy i jęczmienia oraz unikanie monokultury tych gatunków. Ważna jest agrotechnika i bardzo dokładne przyorywanie resztek pożniwnych. W wielu gospodarstwach przedplonem dla pszenicy bywa kukurydza porażana przez fuzariozę kolb, a to oznacza spore kłopoty. Przy zbożowej monokulturze zbożowej oraz przy uprawie pszenicy po kukurydzy zabieg T3 ograniczający sprawców fuzariozy kłosów powinien być obligatoryjny.

Chorobę ogranicza zbilansowane nawożenie zbóż, staranne czyszczenie i zaprawianie materiału siewnego. Ważny jest dobór odmian o wyższej odporności na fuzariozę kłosów. Z zabiegów chemicznych ważne w technologii uprawy zbóż jest ich skracanie zapobiegające wyleganiu, które jest jedną z przyczyn wspomagających infekcję grzybów Fusarium. Jeżeli stwierdzimy w łanie objawy fuzariozy kłosów, niezbędny jest w zbożach zabieg fungicydowy.

Marek Kalinowski
Zdjęcia: Marek Kalinowski