W konkretnych sytuacjach o ekonomicznej szkodliwości choroby decyduje nie tylko skala infekcji, ale przede wszystkim aktualne i prognozowane warunki agrometeorologiczne, faza rozwojowa oraz kondycja roślin, obecność innych organizmów szkodliwych. Czasami ochrona musi być zastosowana z wyprzedzeniem, czasami mimo przekroczonego progu nie zawsze zabieg będzie uzasadniony.
Plon uratowany z zyskiem
r e k l a m a
Ekonomiczne progi szkodliwości patogenów dla rośliny uprawnej określają stopień porażenia plantacji, przy którym wartość obniżonego plonu jest równa kosztom zastosowanej ochrony. Takie progi są ustalone w licznych doświadczeniach i badaniach i w Tabelach pokazujemy takie dane dla chorób pszenicy i rzepaku oraz informacje o warunkach sprzyjających rozwojowi sprawców chorób (Źródło: metodyki integrowanej ochrony). Jak te dane wykorzystywać w praktyce? Oczywiście warto je wpisywać do zeszytu zabiegów ochrony roślin jako element decyzyjny, ale warto też zrobić na ich podstawie własne kalkulacje, bo progi szkodliwości z punktu widzenia opłacalności zabiegu wylicza się wg wzoru:
E =Pn/Kz
r e k l a m a
gdzie:
E – ekonomiczna efektywność zabiegu ochrony roślin
Pn – wartość produkcji uratowanej
Kz – koszt zabiegu
Zwykle ustalone progi są na poziomie, w którym patogen bez jego ograniczania spowodowałby ok. 5% spadek plonu. Jak wiemy, ceny skupu nie są stałe i 5% dziś i za rok będzie miało inną wartość. Również środki ochrony roślin mające porównywalną rejestrację i zwalczające konkretnych sprawców kosztują od – do. Czasami jest to nawet 100% różnicy w cenie, a przecież zabieg jest uzasadniony, jeżeli jest efektywny ekonomicznie, czyli wartość wyliczona ze wzoru powyżej jest większa od 1.
| Tabela 1. Progi ekonomicznej szkodliwości i warunki sprzyjające sprawcom chorób pszenicy | |||||
| Choroba | Orientacyjne progi ekonomicznej szkodliwości chorób pszenicy | Orientacyjne warunki sprzyjające rozwojowi chorób | Źródła infekcji | ||
| Termin obserwacji | Próg szkodliwości | Temp. w C | Wilgotność gleby i powietrza | ||
| Łamliwość źdźbła zbóż | od początku strzelania w źdźbło do pierwszego kolanka | 20–30% źdźbeł z objawami porażenia | 5–15 | wysoka wilgotność powietrza i gleby | resztki pożniwne, zarodniki konidialne, skospory |
| Mączniak prawdziwy zbóż i traw | w fazie krzewienia | 50–70% roślin z pierwszymi objawami porażenia (pojedyncze, białe skupienia struktur grzyba) | 15–30 | 50-100% wilgotności względnej powietrza | zarodniki konidialne, askospory |
| w fazie strzelania w źdźbło | 10% roślin z pierwszymi objawami porażenia | ||||
| w fazie kłoszenia | pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym, flagowym lub na kłosie |
||||
| Rdza brunatna pszenicy | w fazie krzewienia | 10–15% liści z pierwszymi objawami porażenia | 15–18 | okresowy dobowy wzrost wilgotności powietrza | samosiewy, zarodniki w powietrzu |
| w fazie strzelania w źdźbło | 10% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia | ||||
| w fazie kłoszenia | pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym lub flagowym | ||||
| Rdza żółta zbóż i traw | w fazie krzewienia | 30% roślin z pierwszymi objawami | 10–15 nowe patotypy: 10–28 |
wysoka wilgotność, nowym patotypom wystarczy sucho i ciepło | urediniospory samosiewów zbóż i ozimin |
| w fazie strzelania w źdźbło | 10% porażonej powierzchni liścia podflagowego | ||||
| w fazie kłoszenia | pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym lub flagowym | ||||
| Septorioza paskowana liści pszenicy | w fazie krzewienia | 30–50% liści z pierwszymi objawami porażenia lub 1% liści z owocnikami | 4–18 | opady deszczu, wysoka wilgotność | samosiewy, resztki pożniwne |
| w fazie strzelania w źdźbło | 10–20% porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami | ||||
| w fazie kłoszenia | 5–10% porażonej powierzchni liścia flagowego lub 1% liści z owocnikami | ||||
| Septorioza plew pszenicy | w fazie krzewienia | 20% roślin z pierwszymi objawami porażenia | 10–20 | wysoka wilgotność powietrza i gleby | samosiewy, zarodniki w powietrzu |
| w fazie strzelania w źdźbło | 20% porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami | ||||
| w fazie początku kłoszenia | 10% porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami |
||||
| w fazie pełni kłoszenia | 1% porażonej powierzchni liścia flagowego | ||||
| Brunatna plamistość liści zbóż | w fazie krzewienia | 10-15% porażonych roślin z pierwszymi objawami porażenia | 18–28 | zwilżenie liści, aby doszło do zakażenia | porażone ziarno, resztki pożniwne |
| w fazie strzelania w źdźbło | 5% liści z pierwszymi objawami porażenia | ||||
| w fazie kłoszenia | 5% liści z pierwszymi objawami porażenia | ||||
| (Źródło: Metodyka integrowanej ochrony pszenicy ozimej i jarej dla doradców) | |||||
Progowa szkodliwość sprawców chorób co do zasady jest też bardzo trudna do oceny i ustalenia. W metodykach integrowanej ochrony roślin można znaleźć wskazówki, jak pobierać reprezentatywne próbki roślin, ale już ocena pierwszych symptomów porażenia przez konkretnego sprawcę jest bardzo kłopotliwa. Co ważne, sprawcy chorób roślin bardzo różnią się okresem inkubacji i w niektórych przypadkach, najłatwiej, najtaniej i skutecznie możemy ograniczyć chorobę wykonując zabieg zaraz po infekcji. Gołym okiem infekcji nie ocenimy i nie zobaczymy w okresie inkubacji. Niestety, w tym czasie choroba grzybowa rozwija się, a pierwsze symptomy potwierdzają tylko skalę działalności grzyba.
- Progiem ekonomicznej szkodliwości choroby jest stopień porażenia plantacji, przy którym wartość obniżonego plonu (ziarna, nasion) jest co najmniej równa kosztom ochrony, które ten plon, by uratowały. W praktyce nie ma zatem sztywnego progu szkodliwości, bo ceny ziarna, środków ochrony, paliw i usług zmieniają się w każdym sezonie
Łan zielony, a sprawca już inkubuje
Zielony łan zbóż bez jakichkolwiek oznak porażenia nie zawsze jest zdrowy. Wynika to z faktu inkubacji (utajonego rozwoju) chorób. Ten okres jest dla poszczególnych patogenów bardzo różny i wynosi od kilku dni do miesiąca. W przypadku mączniaka i rdzy, okres inkubacji jest krótki. Septoriozy natomiast mogą przechodzić inkubację przez cały miesiąc. Przez miesiąc niszczą roślinę od środka, a my tego nie zauważymy.
Mączniak prawdziwy – może być przyczyną dużego spadku plonu (nawet o 40%). Infekcji roślin przez zarodniki znajdujące się w powietrzu sprzyja duże zagęszczenie łanu. Choroba rozwija się w temperaturze od 0 do nawet 30°C (najszybciej przy temperaturze 20°C) i przy niewielkiej wilgotności. Czas inkubacji w temp. 15°C wynosi 5 dni.
Septorioza liści – której zarodniki znajdują się w powietrzu łatwiej atakuje gęste łany i niezwalczana może być przyczyną spadku plonu nawet o 60%. Idealne warunki dla rozwoju septoriozy liści to temperatura 12–15°C (maksymalna 22°C) i wilgotność 80%. Jeżeli w takich warunkach termicznych wystąpią ciągłe opady i wysoka wilgotność utrzyma się przez dwie doby, możemy być pewni, że łan został zainfekowany. Czas inkubacji w temperaturze 15°C – 21 do 28 dni.
- Ustalone progi szkodliwości sprawców chorób są oczywiście pomocne przy podejmowaniu decyzji o ochronie. Jednak każda choroba jest inna, ma inne optymalne warunki infekcji i rozwoju, bardzo różny czas inkubacji. Np. septorioza paskowana liści pszenicy (na zdjęciu) może wyniszczać liście pszenicy przez miesiąc (tak długi czas inkubacji) i tego nie zauważymy. Najlepiej byłoby ją ograniczyć zaraz po infekcji, czyli miesiąc przed widocznymi objawami na liściu
Rdza brunatna – jej zarodniki znajdują się w powietrzu, a większe nasilenia chorobą notuje się po łagodnych jesieniach i zimach. Im gęstszy siew, tym większe jest porażenie. Rozwojowi rdzy sprzyja temperatura 10–18°C (rozwija się w przedziale do 8 do 28°C), wilgotność 80%, rosa i minimum 5 godzin dziennego nasłonecznienia. Czas inkubacji w temp. 15°C – 10 dni.
Brunatna plamistość liści – zarodniki pochodzą z powietrza i z resztek pożniwnych i, jak w przypadku wszystkich chorób, jej rozwojowi sprzyja duże zagęszczenie roślin. Najszybciej choroba rozwija się przy temperaturze 10–18°C i wilgotności ok. 80%.
Plamistość siatkowa jęczmienia – przenosi się z materiałem siewnym, ale źródłem porażenia są też resztki pożniwne. Nasileniu choroby sprzyja monokultura i gęste siewy a rozwija się ona najszybciej w temperaturze 15°C (może się rozwijać w przedziale od 5–22°C), wilgotność na poziomie ok. 80%, przy częstych opadach i przy nasłonecznieniu dziennym minimum 5 godzin. Może powodować spadki plonów dochodzące do 40%. Czas inkubacji w temperaturze 15°C – 5 dni.
Rynchosporioza liści zbóż – przenosi się z zakażonym materiałem siewnym. Źródłem zakażenia są też resztki pożniwne i samosiewy zbóż. Im gęstszy łan nawożony wysokimi dawkami azotu, tym presja choroby większa. Rozwojowi choroby sprzyjają rosy, obfite opady, temperatura 10–18°C i wilgotność na poziomie 80%. Choroba może być przyczyną 25% spadków plonu. Czas inkubacji w temperaturze 15°C – 13 dni.
Zarodników zgnilizny nie zauważymy
W rzepaku ozimym progi szkodliwości ustalone są dla pięciu sprawców chorób tej rośliny (Tabela 2). Chorobą najważniejszą powodującą największe straty jest sucha zgnilizna kapustnych, a progiem jej szkodliwości jest stwierdzenie 10–20% roślin z pierwszymi oznakami porażenia. Zwalczanie tej choroby ma nieco inny charakter od pozostałych sprawców, bo większość rolników wykonuje jesienią i wiosną zabiegi skracania rzepaku produktami fungicydowymi zwalczającymi także suchą zgniliznę kapustnych. Mimo wszystko, takie standardowe zabiegi, zwłaszcza jesienią, mogą być nietrafione w suchą zgniliznę kapustnych. Wynika to z tego, że w większości źródłem jesiennych infekcji są zarodniki workowe grzyba (askospory) uwalniane z pseudotecjów powstałych na resztkach pożniwnych rzepaku. W warunkach sprzyjających infekcji młodych roślin rzepaku najbardziej trafiony byłby zabieg chemiczny wykonany po stwierdzeniu w powietrzu wysokiego stężenia askospor.
| Tabela 2. Progi ekonomicznej szkodliwości i warunki sprzyjające rozwojowi sprawców chorób rzepaku | ||||
| Choroba | Progi szkodliwości (% roślin z pierwszymi objawami choroby) | Sprzyjające warunki rozwoju |
Źródło infekcji | |
| temperatura oC | wilgotność | |||
| Cylindrosporioza | 10–20 | 8–24, optymalnie 16 | wysoka wilgotność gleby i powietrza | resztki pożniwne, nasiona |
| Czerń krzyżowych | 10–30 (20) | 10–30, optymalnie 20–25 | wysoka wilgotność powietrza | nasiona, resztki pożniwne, chwasty |
| Szara pleśń | 10–30 (20) | 10–18, optymalnie 15 | wysoka wilgotność powietrza | resztki pożniwne, samosiewy, chwasty nasiona, gleba |
| Sucha zgnilizna kapustnych | 10–20 | 5–25 | wysoka wilgotność gleby i powietrza | resztki pożniwne, samosiewy, nasiona |
| Zgnilizna twardzikowa | pierwsze objawy choroby (1% liści) | 5–25, optymalnie 16–22 | wysoka wilgotność gleby i powietrza | skleroty w glebie oraz materiale siewnym |
| Źródło: Metodyka integrowanej ochrony rzepaku jarego i ozimego dla doradców) | ||||
W Polsce od wielu lat funkcjonuje system wspomagania decyzji w zwalczaniu suchej zgnilizny kapustnych oparty na monitorowaniu stężenia tych zarodników w specjalnych siedmiodniowych pułapkach wolumetrycznych, a informacje te można śledzić na stronie internetowej: http://cropnet.pl/dbases/spec/. Warto dodać, że askospory (zarodniki workowe) kiełkują w temperaturze 4–8oC już po 8 godzinach. W temperaturach wyższych wzrost grzyba jest bardziej intensywny. Grzyb występuje także w stadium konidialnym. Drobne zarodniki konidialne wydostają się z piknidiów w obecności wody i przy udziale kropel deszczu rozprzestrzeniają się na rośliny. W temperaturze 16oC kiełkują po 24 godzinach, a w temperaturze wyższej i przy wysokiej wilgotności, kiełkują znacznie szybciej. Potem miejsce ma inkubacja trwająca w temperaturze ok. 25oC 4–5, ale w warunkach jesieni jest dłuższa. Dopiero po tym rozwoju grzyba wyniszczającym rzepak zauważymy pierwsze oznaki na liściach. Jak widać, skuteczne ograniczanie suchej zgnilizny kapustnych lepiej byłoby wykonać wcześniej, bazując na komunikatach stężenia zarodników workowych. Pamiętajmy jednak, że presja tej choroby i szkodliwość wynikająca z dwóch gatunków sprawcy inna jest na zachodzie (bardziej szkodliwy gatunek L. maculans), inna na wschodzie Polski (mniej szkodliwy L. biglobosa), a ponadto w dużym stopniu warunkowana jest odpornością odmian.
- W ograniczaniu suchej zgnilizny kapustnych jesienią najważniejsze jest zatrzymanie jej rozwoju na liściu, aby nie doszło do przerastania ogonków liściowych. Zwykle zabiegi są wykonywane standardowo w optymalnym terminie dla skracania rzepaku, lecz najlepiej byłoby kierować się momentem wzrostu stężenia zarodników workowych grzyba w powietrzu, co jest monitorowane w Polsce przez system decyzyjny SPEC
Marek Kalinowski
Zdjęcia: Marek Kalinowski
Zdjęcia: Marek Kalinowski
