Czynnikami utrudniającymi zbiór i zwiększającymi straty nasion są: nierównomierne dojrzewanie łanu, silna reakcja rzepaku w czasie dojrzewania łuszczyn na zmiany wilgotności, skłonność łuszczyn do pękania i osypywanie się nasion. Dlatego istotne znaczenie dla ograniczenia ilościowych i jakościowych strat plonu rzepaku ma właściwe przygotowanie do jego zbioru. Pamiętajmy – na ten etap decyduje o opłacalności uprawy.
To naturalna skłonność łuszczyn
Każdy rolnik dba o zwalczanie chorób i szkodników rzepaku. Bez takiej ochrony możemy stracić 30–40% plonu nasion. Dokładnie tyle samo możemy niestety stracić na etapie zbioru nasion. Pękanie i otwieranie się łuszczyn prowadzące do osypywania nasion jest naturalną cechą rzepaku. Straty z tego powodu, nawet w dobrych warunkach pogodowych, zawsze mają miejsce. Podstawową przyczyną pękania łuszczyn rzepaku są gwałtowne zmiany wilgotności, jakim zostają poddane łuszczyny w okresie dojrzewania. W czasie deszczu oraz w warunkach wysokiej wilgotności organy te pęcznieją, a następnie, w trakcie suszy oraz przy wysokiej temperaturze, zaczynają się kurczyć. Regularnie powtarzające się zjawisko kurczenia i rozszerzania łuszczyn, prowadzi w konsekwencji do ich otwierania wzdłuż szwu i wysypywania nasion.
W czasie dojrzewania i zbioru następują bezpowrotne straty znacznej części plonu powstałe przez samoosypywanie – bez udziału maszyn (nawet do 100 kg z ha) oraz przez kombajn (od 100 do 450 kg). Ich wielkość zależy od odmiany, warunków meteorologicznych, nasilenia chorób i szkodników oraz ustawienia maszyn do zbioru. Najbardziej krytycznym okresem dla rzepaku, ze względu na podatność łuszczyn na pękanie, jest faza pełnej dojrzałości nasion, gdy wilgotność łuszczyn wynosi poniżej 15%. Straty nasion rzepaku związane bezpośrednio z pękaniem łuszczyn wynoszą od 5–10%, ale w przypadku przedłużenia się terminu zbioru straty te są większe. W warunkach niesprzyjających, czyli przy powtarzających się opadach deszczu przeplatanych słoneczną, ciepłą pogodą osypać się może 20% nasion. Jeżeli towarzyszą tym warunkom silniejsze wiatry, możemy stracić 30% nasion. W przypadku wystąpienia gradu straty są olbrzymie, nawet całkowite.
Z problemem osypywania się nasion od wielu lat z sukcesami mierzy się hodowla roślin. Hodowcy selekcjonują i wybierają mieszańce, których łuszczyny mają grubsze i mocniejsze szwy (mocniejsze wiązania). Nie robi się tego oczywiście na oko. Wykonuje się w tym kierunku wiele badań laboratoryjnych. Ocenia się pod mikroskopem przekrój łuszczyn i porównuje budowę tkanek w miejscu szwów. Odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion jest cechą występującą w mieszańcach rzepaku hodowanych w systemie Ogura CMS i wynika z domieszki genów rzodkwi, której łuszczyny są bardzo odporne na uszkodzenia mechaniczne. Nie wszystkie jednak mieszańce hodowli Ogura są na otwieranie łuszczyn odporne.
- Łuszczyna charakterystyczna dla rzepaku jest owocem suchym, pękającym. Ma podłużny kształt i w środku przegrodę rzekomą, na której obustronnie rozmieszczone są nasiona. Łuszczyna pęka wzdłuż szwu na dwie klapy i wysypuje nasiona. Testowanie wytrzymałości łuszczyn przez zginanie ich w palcach na kształt litery „U” jest prostą i skuteczną metodą pozwalającą na wyznaczenie dojrzałości technicznej
Fazy dojrzewania rzepaku
Samoosypywanie się nasion to proces naturalny uwarunkowany też genetycznie. Samoosypywanie się to jedno, a osypywanie w czasie zbioru, to drugie i w tym przypadku mamy wpływ. Mamy wpływ na straty w czasie zbioru, a te bardzo zależą od precyzyjnego określenia dojrzałości nasion. Przez cały okres dojrzewania rzepaku zachodzi stopniowy spadek ogólnej zawartości wody w nasionach wynoszącej na początku 70–80% a pod koniec dojrzewania poniżej 15%.
Biorąc za kryterium wilgotność nasion w procesie rozwoju i dojrzewania wyróżnia się w literaturze kilka głównych faz określających stopień ich dojrzałości, tj.:
- dojrzałość wczesnozielona – nasiona mają barwę zielonkawą przy zawartości około 70% wody, a cała roślina jest jeszcze intensywnie zielona;
- dojrzałość zielona – nasiona mają barwę zieloną do ciemnozielonej, przy zawartości około 60% wody, cała roślina jest zielona. Nasiona zbierane w tych fazach są wyraźnie mniejsze, mają pomarszczoną okrywę nasienną, źle wybarwione (częściowo brunatne i czerwone);
- dojrzałość półtechniczna – nasiona matowozielone i żółknące, już o charakterystycznym kulistym kształcie i wielkości, ale jeszcze w miękkiej okrywie. Zawartość wody w nasionach powyżej 50%;
- dojrzałość techniczna – nasiona o kształcie i wielkości jak powyżej, żółknące po bokach, brunatniejące oraz w całości brunatne, o trwałej okrywie. Nasiona mają 30– 40% wilgotności. Łuszczyny żółkną, ale są jeszcze elastyczne. Liście zaczynają żółknąć i opadać. Łodygi jaśnieją i pochylają się;
- dojrzałość pełna – nasiona wykształcone, ciemnobrunatne i czarne z połyskiem, o twardej okrywie, łatwo się osypują wskutek pękania łuszczyn, wilgotność nasion poniżej 20%. Rośliny są już zaschnięte, a łuszczyny sztywne.
Ważna dojrzałość techniczna
Zabieg przyspieszania dojrzewania (desykacji), a także sklejania łuszczyn zaleca się wykonać w konkretnej fazie dojrzałości. W praktyce taka ocena wyznaczająca termin zabiegu lub termin rozpoczęcia zbioru dwuetapowego jest niezwykle trudna i obarczona sporym błędem. Te zabiegi jak również koszenie rzepaku przy technologii dwuetapowej zaleca się wykonać w umownym opisanym wyżej terminie przypadającym na osiągnięcie przez łan dojrzałości technicznej.
Przy zbiorze dwuetapowym rzepaku jego koszenie na pokosy należy rozpocząć, gdy łan rzepaku zmienia barwę na zielonoseledynową do zielonożółtawej. To moment, kiedy na łuszczynach daje się zauważyć zarysy linii nasion, łuszczyny są miękkie i elastyczne ale nie otwierają się. W tym czasie na nasionach w łuszczynach pochodzących z bocznych rozgałęzień pojawiają się brunatniejące przebarwienia. W pełni ukształtowane nasiona w łuszczynach mają wilgotność w granicach 25–35%. W tej fazie dojrzałości około 40% nasion w łuszczynach na pędach bocznych pierwszego rzędu jest jeszcze zielonych, ale lekko rozcierane na dłoni nie rozpadają się na połowy.
Na plantacjach zdrowych, nieuszkodzonych, wolnych od chwastów, o wyrównanym dojrzewaniu najlepszy jest jednoetapowy zbiór rzepaku. Przystępuje się do niego przy pełnej dojrzałości nasion, tj. kiedy nasiona w łuszczynach znajdujących się na pędzie głównym mają wilgotność około 15% – są czarne z połyskiem, a w łuszczynach na rozgałęzieniach bocznych są w 90–95% całkowicie wybarwione. Dojrzałość pełną nasiona uzyskują zwykle ok. 10–15 dni po dojrzałości technicznej. Ocenę stopnia dojrzałości rzepaku w każdym przypadku należy przeprowadzać w kilkunastu miejscach, w głębi łanu, a na polu pofałdowanym, dodatkowo na wierzchołkach wzniesień i w zagłębieniach. Optymalny okres zbioru rzepaku metodą jednoetapową trwa 4–5 dni. Wydłużenie tego okresu powoduje wzrost samoosypywania się nasion.
Kiedy desykować, kiedy sklejać?
Desykacja łanu albo odchwaszczanie rzepaku w późnych fazach herbicydami nieselektywnymi z efektem dosuszania lub sklejanie łuszczyn to sposoby na ograniczenie osypywania się nasion podczas zbioru. Wielu rolników stosuje i chwali takie środki, inni nie są do nich przekonani, a zdaniem sporej grupy plantatorów, desykacja rzepaku jest niepotrzebnym wydatkiem i przyczyną spadku plonu. Każde podejście może być uzasadnione. Jak pogoda sprzyja, łan jest zwarty, wolny od chwastów i kwitł równo – nie trzeba chemicznie przyspieszać i wyrównywać dojrzewania. Ale jeżeli kwitnienie i wiązanie łuszczyn było rozciągnięte w czasie – wyrównywanie dojrzewania będzie uzasadnione. Większość środków do desykacji rzepaku w formie zabiegu przedżniwnego zawiera glifosat, a na drugiej pozycji są te zawierające dikwat. Ważne jest to, że część preparatów trzeba stosować z adiuwantami i że mają one różne okresy karencji.
Łuszczyny przed pękaniem można zabezpieczyć preparatami określanymi mianem agrolubrykanty lub agroglutynanty. Są to preparaty powstrzymujące naturalny proces pękania łuszczyn przez ich sklejenie elastyczną warstwą lateksu, przepuszczalną dla wody i gazów. W rejestrze środków ochrony roślin tych preparatów nie znajdziemy, gdyż są rejestrowane inną ścieżką. W ostatnich latach na rynku w grupie agroglutynantów spotkać można było produkty pod takimi nazwami handlowymi, jak: Antypękacz, Brafil, Flexi, Elatiq, Nufilm, Spodnam, Sticker, Arrest, Claister, Agrastick, Membro Pro+, Kolant itd. Jest ich sporo, różnią się składem, ale zasada działania jest taka sama – sklejają łuszczyny. Praktycznie wszystkie te preparaty zaleca się stosować na ok. 3 tygodnie przed zbiorem, w momencie, gdy większość łuszczyn ma kolor zielonkawożółty, łuszczyny są elastyczne, zginane w kształt litery U lekko pękają nie wyrzucając nasion (dojrzałość techniczna). Oczywiście zawsze należy wnikliwie zapoznać się z instrukcją stosowania środka. Na łuszczynach potraktowanych agroglutynantami wytwarza się elastyczna, wodoodporna membrana, ograniczająca wnikanie wody do wnętrza łuszczyn podczas deszczowej pogody, co zapobiega ich pękaniu, a jednocześnie umożliwia dalszy wzrost łuszczyn.
Na koniec kilka istotnych uwag, które mają wpływ na straty nasion w czasie zbioru. Jak radzą specjaliści – gęstego i pochylonego łanu rzepaku nie należy kosić „pod włos”, gdyż występują wówczas największe straty nasion. Kierunek ruchu kombajnu po wykonaniu desykacji powinien być przeciwny albo pod kątem prostym do przejazdu opryskiwacza. Pamiętajmy, że do wykonywania zabiegów sklejania łuszczyn oraz desykacji rzepaku nie każdy opryskiwacz i ciągnik się nadaje (musi być odpowiedni prześwit), a taki zestaw wjeżdżający w dojrzewający rzepak musi mieć odpowiednie osłony, aby nie powodować dodatkowych mechanicznych uszkodzeń łanu.
Marek Kalinowski
