Powszechnie nazywa się takie rośliny pasożytami obligatoryjnymi (całkowitymi) lub holoparazytofitami. Do rozwoju i zrealizowania własnego, pełnego cyklu życiowego od kiełkowania nasienia do wydania nowego pokolenia w postaci nasion, rośliny te wymagają żywiciela w postaci innej rośliny. Według kryteriów morfologicznych kanianka jest pasożytem pędowym wnikającym swoimi ssawkami do pędów żywicielskich roślin wyłącznie części zielnych.
W Polsce występuje około 10 gatunków kanianki
W zależności od ujęcia systematycznego rodzaj kanianka Cuscuta sp. należy do rodziny kaniankowatych Cuscutaceae. Kanianki to rośliny jednoroczne, tzw. terofity, które cały cykl życiowy od nasienia do nasienia realizują w ciągu jednego okresu wegetacyjnego. Formą przetrwalnikową zapewniającą ciągłość gatunku są więc wyłącznie nasiona zdeponowane w glebie lub np. w materiale siewnym roślin uprawnych (jeżeli tam się dostaną).
Rodzaj kanianka na świecie liczy około 150 gatunków występujących w strefie klimatu umiarkowanego i gorącego obu półkul. W Polsce, w zależności od ujęć systematycznych, występuje ok. 10 taksonów (gatunków lub podgatunków). Są to: kanianka polna, lnowa, macierzankowa, pospolita (ma 3 odmiany botaniczne), amerykańska, wielka, koniczynowa i odgięta. Wszystkie gatunki z rodzaju kanianka do czasu akcesu Polski do Unii Europejskiej były na liście gatunków kwarantannowych. Import materiału siewnego głównie drobnonasiennych roślin motylkowatych był ściśle kontrolowany i gatunki te były uznawane za rzadkie, a nawet zanikające we florze Polski. Zdjęcie kwarantanny spowodowało, że niektóre gatunki kanianki stały się w Polsce coraz częstymi i uciążliwymi chwastami plantacji roślin bobowatych.
Rodzaj kanianka na świecie liczy około 150 gatunków występujących w strefie klimatu umiarkowanego i gorącego obu półkul. W Polsce, w zależności od ujęć systematycznych, występuje ok. 10 taksonów (gatunków lub podgatunków). Są to: kanianka polna, lnowa, macierzankowa, pospolita (ma 3 odmiany botaniczne), amerykańska, wielka, koniczynowa i odgięta. Wszystkie gatunki z rodzaju kanianka do czasu akcesu Polski do Unii Europejskiej były na liście gatunków kwarantannowych. Import materiału siewnego głównie drobnonasiennych roślin motylkowatych był ściśle kontrolowany i gatunki te były uznawane za rzadkie, a nawet zanikające we florze Polski. Zdjęcie kwarantanny spowodowało, że niektóre gatunki kanianki stały się w Polsce coraz częstymi i uciążliwymi chwastami plantacji roślin bobowatych.
- Kanianka na koniczynie łąkowej
Adaptacja pędu kanianek do pasożytniczego trybu życia
Zobacz także
Nasiona kanianki wytwarzają delikatny nierozgałęziony korzonek zarodkowy tylko w pierwszych dniach kiełkowania i służy on do pobierania wody i stabilizacji rośliny w glebie. Po 5–6 dniach korzonek zamiera i siewka ginie, jeżeli nie zakotwiczy się na roślinie żywicielskiej.
Adaptacja pędu kanianek do pasożytniczego trybu życia polega m.in. na wykształceniu w skórce łodygi komórek o klinowatym kształcie, które pełnią funkcje ruchowe umożliwiające koliste ruchy powodujące skręcanie się łodygi pasożyta na pędzie rośliny żywicielskiej. Najważniejszym organem kanianek są ssawki i ich komórki frontalne wydzielające substancje pektynowe, śluzowe i lipidowe, a następnie enzymy hydrolizujące ściany komórkowe roślin otwierając kaniance drogę dotarcia do wiązek przewodzących roślin.
Pędy kanianek wykształcają się przede wszystkim do zrealizowania cyklu płciowego poprzez szybki rozwój kwiatów i wytworzenie dojrzałych nasion. Długość kwitnienia i egzystencji kanianek zależy całkowicie od czasu życia rośliny żywicielskiej. Komórki miękiszowe łodygi wszystkich gatunków kanianek zawierają skrobię jako materiał zapasowy oraz glikozyd kuskutynę pełniący funkcję ochronną przed szkodnikami. Sok wakuolarny zawiera barwniki flawonoidowe nadające charakterystyczną barwę łodydze od żółtej do fioletowej.
Adaptacja pędu kanianek do pasożytniczego trybu życia polega m.in. na wykształceniu w skórce łodygi komórek o klinowatym kształcie, które pełnią funkcje ruchowe umożliwiające koliste ruchy powodujące skręcanie się łodygi pasożyta na pędzie rośliny żywicielskiej. Najważniejszym organem kanianek są ssawki i ich komórki frontalne wydzielające substancje pektynowe, śluzowe i lipidowe, a następnie enzymy hydrolizujące ściany komórkowe roślin otwierając kaniance drogę dotarcia do wiązek przewodzących roślin.
Pędy kanianek wykształcają się przede wszystkim do zrealizowania cyklu płciowego poprzez szybki rozwój kwiatów i wytworzenie dojrzałych nasion. Długość kwitnienia i egzystencji kanianek zależy całkowicie od czasu życia rośliny żywicielskiej. Komórki miękiszowe łodygi wszystkich gatunków kanianek zawierają skrobię jako materiał zapasowy oraz glikozyd kuskutynę pełniący funkcję ochronną przed szkodnikami. Sok wakuolarny zawiera barwniki flawonoidowe nadające charakterystyczną barwę łodydze od żółtej do fioletowej.
Kwitnienie kanianki przypada na czerwiec i lipiec
W zależności od przebiegu warunków atmosferycznych i regionów Polski nasiona gatunków kanianek występujących na siedliskach polnych kiełkują od początków maja do ok. 10 czerwca. Nasiona mogą kiełkować z powierzchni ziemi oraz z głębokości do 0,5 cm a siewki rosną na długość w tempie ok. 2 cm na dobę. Po 4–6 dniach nitkowata siewka wykształca strefy ssawkowe i chemotaktycznie "poszukuje" rośliny żywicielskiej. Brak żywiciela w bezpośrednim sąsiedztwie siewki kanianki, po 6 dniach oznacza jej zamieranie.
Kwitnienie kanianki macierzankowej i pospolitej (w większości także pozostałych gatunków) przypada na czerwiec – lipiec i może trwać na szczytowych pędach do końca wegetacji lub do czasu zbioru rośliny żywicielskiej. Jest to roślina obcopylna, zapylana przez pszczoły i inne błonkówki, chrząszcze oraz pajęczaki. Owocem jest pękająca torebka zawierająca 4–5 drobnych, owalnych, szorstkich nasion (szer. 1–1,3 mm) wielkością i kształtem zbliżonych do wielu drobnonasiennych roślin motylkowatych. Z powodu twardej łupiny nasiona mogą zalegać w banku glebowym do 20 lat, przy czym ok. 5–10% nasion kiełkuje w następnym roku.
Kwitnienie kanianki macierzankowej i pospolitej (w większości także pozostałych gatunków) przypada na czerwiec – lipiec i może trwać na szczytowych pędach do końca wegetacji lub do czasu zbioru rośliny żywicielskiej. Jest to roślina obcopylna, zapylana przez pszczoły i inne błonkówki, chrząszcze oraz pajęczaki. Owocem jest pękająca torebka zawierająca 4–5 drobnych, owalnych, szorstkich nasion (szer. 1–1,3 mm) wielkością i kształtem zbliżonych do wielu drobnonasiennych roślin motylkowatych. Z powodu twardej łupiny nasiona mogą zalegać w banku glebowym do 20 lat, przy czym ok. 5–10% nasion kiełkuje w następnym roku.
Skutki porażenia plantacji przez kanianki
Advertisement
Szkodliwość występowania Cuscuta sp. na plantacjach roślin w oczywisty sposób zależy od stopnia inwazji. Lokalne niewielkie płaty porażone przez pasożytniczą roślinę przede wszystkim są ogniskiem jej rozprzestrzeniania się w kolejnych latach. Masowe występowanie kanianki w koniczynie, lucernie i innych roślinach jest groźne nie tylko jako źródło rozprzestrzeniania się pasożyta, ale znacząco obniża wysokość i wartość plonu głównego rośliny uprawnej. Ze względu na wysoką zawartość glikozydu kuskutyny, pędy kanianki w zielonce lub sianie są toksyczne w żywieniu zwierząt gospodarskich. Powodują one zakłócenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego i układu nerwowego, co skutkuje np. spadkiem wydajności i jakości mleka. Kanianka może przenosić na rośliny żywicielskie choroby wirusowe roślin uprawnych.
Sposoby na ograniczanie pasożyta
W Polsce, jak dotychczas, nawet pospolite gatunki kanianki (Cuscuta europaea, C. epithymum, C. trifolii i C. campestris) występujące na polach uprawnych były rozproszone i notowane na stosunkowo nielicznych stanowiskach. Niestety, obserwuje się znaczący wzrost inwazji tych gatunków na plantacjach roślin bobowatych, a szczególnie motylkowatych lub ich mieszanek z trawami uprawianymi na zielonkę i siano. W zwalczaniu tego zjawiska najważniejszą metodą jest profilaktyka, tj. zaniechanie zakładania planacji tych roślin z materiału nasiennego pochodzącego z niewiadomego źródła. Ważne jest dokładne czyszczenie maszyn i sprzętu rolniczego wykorzystywanego do uprawy i zbioru roślin użytkowych w przypadku korzystania z usług rolniczych. Trzeba też ręcznie, jak najwcześniej (przed kwitnieniem) niszczyć niewielkie ogniska kanianki razem z rośliną żywicielską.
Masowe występowanie pasożytniczych kanianek na polu uprawnym będzie wymagało długoterminowych zabiegów odchwaszczających aż do zużycia glebowego banku nasion. Zalecane skuteczne metody zwalczania, to przede wszystkim uprawa roślin niebędących żywicielami (zboża, rzepak, buraki) oraz skuteczne odchwaszczanie z roślin dziko rosnących będących żywicielami pasożyta. Zalecane jest odłogowanie pól z ewentualną funkcją zazielenienia przy jednoczesnym utrzymaniu "na czarno" w okresie maj – czerwiec. Skuteczne jest bardzo wczesne i częste koszenie plantacji porażonych niepozwalające na zakwitanie kanianki a tym samym wytworzenie nasion. Nie powinno się stosować obornika z masy organicznej pochodzącej z trawy/słomy/resztek paszy zanieczyszczonych pędami i nasionami kanianki. W grę wchodzi także stosowanie wczesną wiosną herbicydów, ale jest to zabieg trudny ze względu na współwystępujące rośliny żywicielskie i konieczność przestrzegania okresu karencji.
Masowe występowanie pasożytniczych kanianek na polu uprawnym będzie wymagało długoterminowych zabiegów odchwaszczających aż do zużycia glebowego banku nasion. Zalecane skuteczne metody zwalczania, to przede wszystkim uprawa roślin niebędących żywicielami (zboża, rzepak, buraki) oraz skuteczne odchwaszczanie z roślin dziko rosnących będących żywicielami pasożyta. Zalecane jest odłogowanie pól z ewentualną funkcją zazielenienia przy jednoczesnym utrzymaniu "na czarno" w okresie maj – czerwiec. Skuteczne jest bardzo wczesne i częste koszenie plantacji porażonych niepozwalające na zakwitanie kanianki a tym samym wytworzenie nasion. Nie powinno się stosować obornika z masy organicznej pochodzącej z trawy/słomy/resztek paszy zanieczyszczonych pędami i nasionami kanianki. W grę wchodzi także stosowanie wczesną wiosną herbicydów, ale jest to zabieg trudny ze względu na współwystępujące rośliny żywicielskie i konieczność przestrzegania okresu karencji.
Prof. dr hab. Czesław Hołdyński, UWM w Olsztynie
mgr inż. Anna Tracz
Zdjęcie: Katalog Sowul&Sowul
Ten produkt może Ciebie zainteresować
Czapka z daszkiem - Tygodnik Poradnik Rolniczy
