Zbiór Zaleceń Dobrej Praktyki Rolniczej

Ponieważ wykorzystywane w procesie produkcji składniki nawozowe krążą w gospodarstwie nie tylko w jego granicach, ale również przemieszczają się poza jego otoczenie, gospodarstwo jest traktowane jako źródło potencjalnego zanieczyszczenia wód, przede wszystkim substancjami pochodzącymi ze składowisk nawozów naturalnych, wybiegów dla zwierząt, budynków inwentarskich, czy też miejsc przechowywania kiszonek.

Racjonalne zarządzanie składnikami pokarmowymi na poziomie gospodarstwa rolnego ma więc zasadnicze znaczenie nie tylko w prowadzeniu opłacalnej produkcji rolnej, ale również ograniczeniu strat składników nawozowych z rolnictwa i redukcji emisji zanieczyszczeń do wód. W tym celu w Polsce, w ramach wdrażania dyrektywy azotanowej, poprzez art. 106 ust. 4 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne, wprowadzono obowiązek przyjęcia, dla obszaru całego kraju Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych, tzw. programu azotanowego. Dodatkowo, aby ułatwić rolnikom przeciwdziałanie zanieczyszczeniom wód na poziomie gospodarstwa, pozostając jednocześnie w zgodzie z prawem, opracowano Zbiór Zaleceń Dobrej Praktyki Rolniczej – tzw. miniporadnik dla rolników do dobrowolnego stosowania.

Azot jako najważniejszy składnik plonotwórczy jest powszechnie stosowany w produkcji rolniczej w postaci różnego rodzaju nawozów. Jest jednak pierwiastkiem bardzo mobilnym w środowisku, czyli może się szybko przemieszczać. Azot, stosowany zarówno w nawozach mineralnych, jak i naturalnych, jest tylko częściowo pobierany przez rośliny i mikroorganizmy glebowe, a niewykorzystane jego ilości mogą być wymywane przez wody opadowe z warstwy ornej w głąb profilu glebowego, stwarzając ryzyko zanieczyszczenia wód.

Emisje azotu z rolnictwa mogą przyczyniać się do eutrofizacji zasobów wodnych, gdyż biogeny, w tym azot, umożliwiają szybki rozwój glonów i sinic. W rezultacie, powstała ich gruba warstwa blokuje dopływ tlenu do głębszych rejonów zbiorników, co prowadzi do degradacji ekosystemu wodnego. Dodatkowo niektóre glony i sinice wydzielają toksyny, które są niebezpieczne dla ludzi i zwierząt. Ponadto procesy rozkładu masy glonów i sinic, prowadzą do powstawania odorów zmniejszających wartość estetyczną i rekreacyjną otoczenia. Dlatego też już w granicach gospodarstwa i poza nim rolnik może wpływać na stan naszych wód, a pośrednio również Bałtyku.

Dobra praktyka rolnicza każdego gospodarstwa rolnego powinna polegać zatem na optymalizacji zarządzania azotem ze wszystkich źródeł, a przede wszystkim z nawozów dostępnych w gospodarstwie. Jeśli zatem w gospodarstwie stosowane są organiczne środki nawozowe przedsywione na rys., czyli wszystkie substancje zawierające azot w formie organicznej niepochodzące z syntezy chemicznej, w tym: nawozy naturalne, nawozy organiczne i organiczno-mineralne, środki poprawiające właściwości gleby, produkty uboczne wg ustawy o odpadach, komunalne osady ściekowe, zużyte podłoża po produkcji grzybów, pozostałości pofermentacyjne z biogazowni i inne odpady wykorzystywane w celu poprawy plonowania roślin uprawnych; konieczne jest opracowanie sposobu ich bezpiecznego zagospodarowania.
Fot. Marek Kalinowski

• Prawidłowe stosowanie organicznych środków nawozowych poprawia żyzność i strukturę gleby

W tym clelu należy ustalić koncentrację azotu w stosowanym środku na podstawie etykiety nawozu organicznego, organiczno-mineralnego lub środka poprawiającego właściwości gleby pochodzącego z zakupu i określić wielkość dopuszczalnej dawki azotu na poszczególne działki/uprawy. Natomiast w gospodarstwach z produkcją zwierzęcą należy określić ilość wytwarzanych nawozów naturalnych i stężenia azotu w tych nawozach na podstawie wskaźników wielkości produkcji zamieszczonych w programie azotanowym lub określić ich skład chemiczny na podstawie analizy chemicznej. Kolejnym etapem jest rozplanowanie dystrybucji nawozów organicznych na poszczególne pola w gospodarstwie. Należy przy tym uwzględnić, że około połowa rocznej produkcji nawozów naturalnych musi być wykorzystana jesienią, a druga część wiosną, pamiętając, że dawka azotu wniesiona na użytki rolne w nawozach naturalnych nie może być większa niż 170 kg N/ha UR w ciągu roku.

W pierwszej kolejności organiczne środki nawozowe należy stosować pod uprawy o długim okresie wegetacji, stosować przedsiewnie, kiedy jest możliwość wymieszania nawozów z glebą, a pogłównie można je stosować w międzyrzędziach za pomocą węży wleczonych, najlepiej w okresie zwarcia rzędów, gdy gleba jest zakryta roślinnością pochłaniającą ulatniający się amoniak lub metodą iniekcji bezpośrednio do gleby. Stosując odpady trzeba zachować warunki określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 stycznia 2015 r. w sprawie procesu odzysku R10 (Dz.U.2015.132), a stosując osady ściekowe, spełnić warunki określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz.U.2015. 257). Nawozy należy zawsze wymieszać z glebą najszybciej, jak jest to możliwe (nie później niż następnego dnia po aplikacji), aby ograniczyć straty azotu i zwiększyć efektywność wykorzystania składnika przez rośliny.

Nawozy mineralne zawierają azot w formie azotanowej (NO3-), nazywanej też saletrzaną, amonowej (NH4+) lub amidowej, nazywanej też mocznikową (CO(NH2)2). Azot z nawozów mineralnych jest łatwo dostępny dla roślin, ale też jak wspominano wyżej jednocześnie podatny na wymywanie z gleby do wód podziemnych. Dlatego stosowanie nawozów mineralnych wymaga szczególnej staranności i wiedzy, jaką formę azotu zawiera nawóz.

Pamiętajmy, że nawozy mineralne azotowe należy stosować bezpośrednio przed siewem lub łącznie z siewem roślin oraz pogłównie w okresie wegetacji, dostosowując podaż składnika do dynamiki jego pobierania przez rośliny. Dolistne nawożenie roślin azotem traktowane jest na ogół jako uzupełnienie nawożenia podstawowego i stosowane jest zapobiegawczo – w intensywnych technologiach produkcji, lub interwencyjnie – w przypadku niedoboru składników pokarmowych, np. wywołanego suszą. Najlepszym sposobem uniknięcia i uzupełnienia niedoboru tego składnika, głównie ze względu na szybkość i efektywność działania, jest dolistne dokarmianie roślin azotem w okresie wegetacji.

Dawki nawozów azotowych mineralnych stosowanych na trwałych użytkach zielonych powinny uwzględniać ilość azotu pozostawianego w odchodach zwierzęcych. Przy obsadzie 1,5 DJP/ha ilość azotu pozostawianego w odchodach wynosi ok. 45 kg N/ha/rok.

Przy wyższej niż 1,5 DJP obsadzie zwierząt na pastwisku zaleca się stosowanie:

Nawozy azotowe na pastwiska na glebach mineralnych, w zależności od intensywności użytkowania, można stosować w ilościach nieprzekraczających poniższych dawek:

Stosując nawozy zawierające azot należy bezwzględnie pamiętać, że warunkiem efektywnego wykorzystania azotu przez rośliny jest wapnowanie gleb kwaśnych i zrównoważone żywienie wszystkimi makro- i mikroelementami. Wskazane jest zatem opracowanie planu wapnowania i nawożenia pozostałymi składnikami z uwzględnieniem wyników badania odczynu i zasobności gleby. O czym napiszę w kolejnych artykułach prezentujących najważniejsze zaganiania Zbioru Zaleceń Dobrej Praktyki Rolniczej.

1. Forma amonowa
   to typowa forma azotu do stosowania przedsiewnego. Nawozy zawierające azot w tej formie to: siarczan amonu, fosforan amonu, polifoski. Nawozy te należy natychmiast po zastosowaniu wymieszać z glebą w celu uniknięcia strat azotu na skutek ulatniania się amoniaku. Należy pamiętać, że nawozy amonowe zakwaszają glebę, dlatego nie należy ich stosować pod rośliny wrażliwe na niskie pH, np. jęczmień, burak i rzepak oraz na glebach lekkich. Są one dobrymi nawozami pod ziemniaki i kukurydzę, jak również pod żyto, owies i rośliny uprawiane na poplony.
2. Forma saletrzana
   to forma, szybkodziałająca, nie jest zatrzymywana w glebie, więc łatwo ulega wymywaniu. Jednocześnie lepiej działa w wyższych temperaturach i nie wymaga mieszania z glebą. Nawozy saletrzane należy stosować wyłącznie pogłównie! Nawozy te nieznacznie odkwaszają glebę. Do grupy tych nawozów należą: saletra wapniowa, saletra potasowa, saletra potasowo-wapniowa i saletra sodowa.
3. Forma saletrzano-amonowa
   do stosowana pogłównego i przedsiewnego, a więc uniwersalna forma nawozów azotowych. Do tej grupy nawozów należą wszystkie saletry amonowe i saletrzaki (mieszaniny saletry amonowej najczęściej z wapnem, dolomitem lub siarką). Saletrzaki są zalecane na gleby kwaśne i z niską zawartością magnezu oraz w uprawie zbóż jarych, buraków cukrowych i pastewnych. Nadają się do pogłównego nawożenia roślin na glebach lekkich i zakwaszonych. Przedsiewnie nawozy saletrzano-amonowe należy stosować na krótko przed siewem roślin, natomiast pogłównie – wiosną, pod oziminy i rośliny jare. Saletra amonowa nieznacznie zakwasza glebę, natomiast saletrzaki są neutralne dla odczynu gleby.
4. Forma amidowa
   udostępnia roślinom azot w miarę transformacji mocznika do formy amonowej. Nawóz nadaje się na wszystkie gleby, z wyjątkiem gleb kwaśnych, silnie zasadowych lub świeżo wapnowanych. udostępnia roślinom azot w miarę transformacji mocznika do formy amonowej. Z tego względu zaleca się ją do wiosennego nawożenia roślin. Azot w tej formie znajduje się w moczniku, który może być aplikowany pod wszystkie uprawy, zarówno przedsiewnie, jak i pogłównie. Może być stosowany również w formie roztworu, do dolistnego dokarmiania roślin. Wymaga przykrycia glebą, ponieważ, gdy pozostaje na jej powierzchni, podlega przemianom prowadzącym do strat gazowych amoniaku. Bezpośrednio po zastosowaniu mocznika pH gleby wokół granuli nawozu szybko wzrasta (wskutek wydzielającego się amoniaku), a następnie powoli się obniża (na skutek nitryfikacji jonu amonowego) i z tego właśnie względu mocznik uznawany jest za nawóz zakwaszający glebę. Mocznika nie należy wysiewać łącznie z nasionami, ponieważ może powodować ograniczenie wschodów ze względu na szkodliwe działanie wydzielającego się amoniaku.
5. Roztwór saletrzano-mocznikowy
   czyli (RSM) zawiera wszystkie dostępne formy azotu (azotanową, amonową, amidową), przez co zapewnia roślinom stały dopływ azotu w okresie wegetacji. Można go stosować uniwersalnie, czyli przedsiewnie, jak i pogłównie.

IUNG-PIB Puławy
(Fot. Pixabay)