Poznajemy choroby – rizoktonioza zbóż

Objawy choroby początkowo pojawiają się na pochwach liściowych w postaci plam o ciemnej obwódce i o bardzo wyraźnych granicach. Plamy te są powierzchniowe i mają spiczaste zakończenia. Środek plam jest jasny, a na tych plamach znajduje się często nalot beżowej grzybni oraz małe brązowe struktury przetrwalnikowe grzyba – sklerocja.

Z wielu badań dotyczących wpływu porażenia chorobami organów roślin zbożowych na straty w plonach wynika, że przy opanowaniu przez grzyby chorobotwórcze podstawy źdźbła zbóż zniżka w plonie może sięgać maksymalnie 15%. Ten wynik nie odzwierciedla faktycznej straty, bo zdrowa podstawa źdźbła jest fundamentem plonu. Nie łudźmy się zatem, że przy silnym porażeniu podstawy źdźbła utracimy tylko 15%. Strata będzie o wiele wyższa i znacznie spadnie jakość ziarna. W ostatnich latach to właśnie sprawcy ostrej plamistości oczkowej, zwanej potocznie rizoktoniozą zbóż, zaczynają stanowić poważny problem w Polsce. Naukowcy z Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego z Bydgoszczy, badający ostrą plamistość oczkową informują, że grzyb Rhizoctonia cerealis jest w Polsce powszechny – jego obecność stwierdza się na 80% gleb.

Grzyb Rhizoctonia cerealis wywołujący ostrą plamistość oczkową jest częstym patogenem zbóż ozimych, głównie pszenicy i pszenżyta. Patogen może porażać także inne gatunki zbóż oraz traw. Problem rizoktoniozy narasta, ale jakie są tego przyczyny? Główną jest ponad 70% udział zbóż w strukturze zasiewów i niewielka liczba uniwersalnych fungicydów, które chroniłyby zboża przed kompleksem wszystkich chorób, nie tylko chorób podstawy źdźbła. Problem nasila się też z powodu wzrostu odporności patotypów tych chorób na stosowane substancje czynne. Oprócz zbóż uprawnych choroby te mają też dużą liczbę żywicieli, na co do niedawna naukowcy nie zwracali należytej uwagi.

Pierwsze objawy rizoktoniozy mogą być widoczne wczesną wiosną i cechą charakterystyczną plam jest ich ostre zakończenie (w odróżnieniu od łamliwości, gdzie plama charakteryzuje się łagodnym owalnym zakończeniem). Rozwojowi Rhizoctonia spp. sprzyjają okresy chłodu z temperaturą powietrza (16–20°C) oraz mała ilość opadów. Patogen może przetrwać jako grzybnia w szczątkach roślin lub w postaci sklerocjów w glebie. R. cerealis nie wytwarza zarodników konidialnych, a stadium doskonałe grzyba rzadko obserwowane jest w warunkach naturalnych. Niektórzy badacze podają również, że wzrost porażenia może być, na niektórych stanowiskach, uzależniony od uwilgotnienia gleby – na glebach wilgotnych obserwowano mniejsze porażenie. Tłumaczy się to większą aktywnością mikroorganizmów glebowych będących antagonistami wobec R. cerealis.

• Doniesienia wskazują, że tam, gdzie na polach w dużym nasileniu występują bratki, fiołki, tobołki polne i miotła zbożowa, porażenie rizoktoniozą jest wyższe niż na polach bez tych chwastów.

Doniesienia naukowe wskazują, że fungicydy stosowane standardowo do ochrony zbóż przez chorobami podsuszkowymi (zwłaszcza fuzaryjnymi) mogą powodować spadek liczebności tych mikroorganizmów glebowych, które są antagonistami w stosunku do grzybów Rhizoctonia. W efekcie równowaga biologiczna jest zachwiana i otwiera to drogę rozwoju ryzoktoniozy. Porażenie chorobą zależy też od podatności odmian zbóż. Chorobie sprzyjają długie okresy ciepłej jesieni, a z takimi mamy w Polsce do czynienia w ostatnich latach.

Z doświadczeń i badań naukowych wynika, że przyczyną wzrostu znaczenia rizoktoniozy w uprawie zbóż są: zbyt wczesne siewy ozimin, fungicydy stosowane na fuzaryjną zgorzel siewek i łamliwość podstawy źdźbła prowadzące do spadku liczebności mikroorganizmów antagonistycznych w stosunku do sprawców ryzoktoniozy, wzrost znaczenia agresywnych szczepów Rhizoctonia spp. pochodzących z roślin dziko rosnących i chwastów, zwiększająca się liczba podatnych odmian pszenicy oraz sprzyjające infekcjom przemienne okresy chłodu i opadów, dłuższe, wilgotne jesienie, ciepłe zimy oraz wilgotne wiosny i mokre lata.

Wpływ na wzrost znaczenia gospodarczego ryzoktoniozy zbóż mają też globalne zmiany środowiskowe, tj. ocieplanie się klimatu, przesunięcie terminów pór roku, wydłużenie okresów przedzimia. Zwiększone porażenie przez rizokotniozą obserwuje się także przy częstych uprawach po sobie pszenicy (jarej i ozimej) oraz pszenżyta. Natomiast mniejsze nasilenie występowania objawów obserwowano na stanowiskach, gdzie pszenicę ozimą uprawiano po owsie.

W Polsce sprawca rizoktoniozy ograniczany jest przy użyciu środków stosowanych do ochrony upraw zbóż przed pozostałymi patogenami podstawy źdźbła, ale jak piszemy wyżej, często dochodzi do jednoczesnego ograniczenia liczebności mikroorganizmów glebowych będących antagoniostami dla sprawców rizoktoniozy.

Polscy naukowcy badają aktualnie potencjalny wpływ różnych dawek fungicydów, zawierających np. mieszaninę tiofanatu metylu i tetrakonazolu oraz porównawczo tiofanat metylu na porażenie źdźbeł pszenicy ozimej przez ostrą plamistość oczkową. Takie doświadczenia realizuje m.in. dr Wojciech Pusz. Jedynym w tej chwili środkiem chemicznym, który w etykiecie rejestracyjnej ma ostrą plamistość oczkową i ją ogranicza, jest zaprawa nasienna Vibrance Gold 100 FS.

Znaczenie dla występowania choroby ma też dobór odmian. Mniej podatnymi są np. Fregata i Figura, a podatnymi na infekcję najbardziej: Loyal, Jantarka, Cubus, Kuban, Muszelka, Ostka Strzelecka, Dekan i Rywalka.