Plamistość siatkowa jęczmienia: jakie objawy? Kiedy pryskać?

Sprawcy choroby atakują rośliny w różnych fazach rozwoju. Jęczmień ozimy, zwłaszcza siany wcześnie, porażany jest już jesienią. Choroba cechuje się dużym zróżnicowaniem objawów. Te specyficzne w postaci brunatnych plam z siateczką przecinających się kresek łatwo rozpoznać. Jednak we wczesnych fazach identyfikacja organoleptyczna jest trudna nawet dla specjalistów.

Jak ograniczyć sprawcę plamistości siatkowej jęczmienia?

Biorąc pod uwagę źródła infekcji, sprawcę choroby można ograniczać przez siew zdrowego, kwalifikowanego i zaprawionego ziarna. Ważne jest też niszczenie resztek pożniwnych i samosiewów jęczmienia, na których sprawca choroby może przetrwać co najmniej rok. Niezwykle ważny i korzystny w ograniczaniu choroby jest odpowiedni płodozmian z kilkuletnią przerwą w uprawie jęczmienia na tym samym polu. Koniecznie należy też unikać siewu jęczmienia jarego w sąsiedztwie jęczmienia ozimego.

Odmiany różnią się podatnością na plamistość siatkową jęczmienia. Na podstawie wyników badań Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych, można porównać odmiany i wybrać te mniej porażane, czyli tolerancyjne lub odporne na plamistość siatkową jęczmienia. W skali 9-stopniowej z odmian ozimych najwyższą tolerancją na plamistość siatkową jęczmienia na poziomie 6 stopni wyróżniają się odmiany:

• Aleksandra,
• Kaylin,
• SU Majella,
• SU Laubella.

Z odmian jarych jęczmienia najwyższą ocenę 7,3 ma odmiana Ella, ocenę 7,1 odmiana Soldo, a ocenę 6:

• Furio,
• Kakadu,
• KWS Premis,
• Magnus,
• NOS Playmaker,
• Poemat,
• Radek.

W przypadku wymienionych odmian mówimy o podwyższonej tolerancji na chorobę. Nie ma bowiem odmian bardzo odpornych, chociaż hodowcy nad tym pracują. Geny odporności są badane i identyfikowane. Kilkanaście lat temu takie badania prowadzono w Pracowni Genetyki Stosowanej IHAR –​ PIB w Radzikowie. Wśród zbadanych 34 odmian miejscowych pochodzących z Egiptu, Nepalu, Jordanii, Turcji, Portugalii i Grecji, jedna pochodząca z Turcji i jedna z Jordanii, okazały się szczególnie cennymi źródłami odporności na plamistość siatkową jęczmienia.

Jakie warunki sprzyjają rozwojowi plamistości siatkowej jęczmienia?

Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi plamistości siatkowej jęczmienia są wczesne i zbyt gęste siewy, stosowanie do siewu porażonego ziarna, uprawa odmian podatnych. Plamistość siatkowa jęczmienia przenosi się z materiałem siewnym, ale źródłem porażenia są też resztki pożniwne i samosiewy, na których do wiosny tworzą się w otoczniach worki i zarodniki workowe. Zarodniki konidialne wytwarzane na pierwszych porażanych liściach przenoszone są z kroplami deszczu oraz przez wiatr na kolejne rośliny i plantacje. Warto dodać, że plamistość siatkowa jęczmienia występuje częściej na jęczmieniu jarym niż na ozimym.

Rozwojowi sprawcy choroby sprzyja klimat umiarkowany, a jej nasileniu w łanach jęczmienia sprzyja monokultura i gęste siewy. Idealnymi warunkami do rozprzestrzeniania się choroby są: duża wilgotność względna powietrza (90–100%), temperatura w dzień 18–22°C i w nocy 12–16°C, nasłonecznienie dzienne minimum 5 godzin. Opady deszczu i wiatry znacznie ułatwiają przenoszenie zarodników konidialnych. Czas inkubacji w temperaturze 15°C to ok. 5 dni. Przy korzystnym przebiegu pogody do rozwoju sprawcy plamistości siatkowej w czasie tygodnia pojedynczy grzyb może spowodować kilkaset nowych infekcji Choroba masowo występuje w latach chłodnych oraz wilgotnych i może w takich sprzyjających warunkach powodować spadki plonów dochodzące do 40%. W warunkach suchej i ciepłej pogody (około 25°C) następuje wyhamowanie zarodnikowania i rozprzestrzeniania się sprawcy choroby. Mimo że najbardziej optymalną temperaturą do zarodnikowania i rozwoju grzybni jest 12–18°C, to w wilgotnym środowisku grzyb może się rozwijać w zakresie temperatur 5–35°C.

Zarodniki konidialne wytwarzane na pierwszych porażanych liściach przenoszone są z kroplami deszczu oraz przez wiatr na kolejne rośliny i plantacje

FOTO: Marek Kalinowski

Siatka (net) lub plamy (spot) - objawy plamistości siatkowej jęczmienia

Pierwsze symptomy plamistości siatkowej na młodych listkach siewek jęczmienia mają postać niewielkich, brunatnych plamek. Dopiero w miarę rozwoju choroby plamy wydłużają się, tworząc siateczkę przecinających się kresek, przebiegających zarówno pod kątem prostym, jak i równolegle do nerwów i mogą występować jednocześnie w kilku miejscach na liściu. Brzegi plam są nieregularne i rozmyte. W miejscach plam stopniowo pojawiają się chlorozy i blaszki liściowe żółkną. Silnie porażone liście zamierają.

To oczywiście typowe objawy choroby i nazywane są typem net (siatka). Zależnie od odmiany, intensywności technologii uprawy jęczmienia, warunków pogodowych i szczepu grzyba atakującego rośliny, objawy mogą wydawać się niespecyficzne, bo mogą mieć postać punktowych, brunatnych (brunatnoczarnych) owalnych plam o nieregularnym kształcie lub długich smug.

W jęczmieniu jarym częściej obserwuje się typowe plamistości siatkowe (net) w przeciwieństwie do odmian ozimych, na których dominują brunatne plamy owalne (spot). Częściej nie znaczy, że jest to regułą i w dużej mierze zależy od odmiany

FOTO: Marek Kalinowski

Takie niespecyficzne, nietypowe objawy określane są jako typ spot (plama). Niekiedy można też obserwować plamy brunatnoczarne lub ciemnobrunatne o nieregularnych kształtach z wąskimi żółtymi obwódkami. Objawy w postaci brązowych, nieregularnych plam obserwować można także na pochwach liściowych, źdźbłach, kłosach, na ościach i plewach.

Uzupełniając informacje o dwóch typach objawów, należy dodać, że powodują je po prostu różne formy sprawcy choroby. Formy grzyba nie różnią się morfologicznie, ale genetycznie już tak. Z badań prowadzonych na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu wynikają jednak zasadnicze różnice agresywności tych form. Patogeniczność izolatów sprawców badano na dwóch odmianach jęczmienia (Atico i Kanggo). Izolaty uzyskane z plamistości siatkowych (typowych – net) słabiej porażały rośliny, jak i powierzchnię liści niż izolaty pochodzące z liści, na których obserwowano plamy owalne (nietypowe – spot).

To jeszcze nie potwierdza tego, że sprawca objawiający się w postaci plam spot, jest znacznie bardziej agresywny. Po prostu mocniej poraża. Naukowcy we wnioskach zwracają jednak uwagę na wysoki potencjał przepływu genów sprawcy choroby, a to zwiększa prawdopodobieństwo tworzenia jego nowych patotypów i powstawania nowych ras grzyba.

Jak i czym zwalczać plamistość siatkową jęczmienia?

Plamistość siatkową jęczmienia należy zwalczać najpierw metodami agrotechnicznymi, hodowlanymi (wskazane odmiany tolerancyjne). Sprawcę plamistości siatkowej jęczmienia skutecznie ograniczają zaprawy nasienne. Jeżeli zagrożenie jest duże i wymienione metody nie wystarczą, chorobę trzeba zwalczać chemicznie zabiegami nalistnymi we wczesnych fazach rozwojowych jęczmienia (zabieg T1) od końca fazy krzewienia (BBCH 29) do początku fazy strzelania w źdźbło, pierwszego i drugiego kolanka (BBCH 30–32), gdy objawy choroby stwierdzi się na 10–15% liści.

Podstawą ograniczania plamistości siatkowej jęczmienia jest właściwa agrotechnika, poszukiwanie odmian bardziej tolerancyjnych, a przede wszystkim używanie do siewu ziarna zdrowego i zaprawionego

FOTO: Marek Kalinowski

Jeżeli uprawiamy w gospodarstwie różne odmiany jęczmienia, to ze względu na ich różną tolerancję, cechy genetyczne i morfologiczne, obserwacje zagrożenia chorobą powinniśmy prowadzić dla każdego pola indywidualnie. Specjaliści sugerują, aby po wykonaniu uzasadnionego zabiegu we wczesnych fazach ciągle obserwować zagrożenie. Jeżeli objawy porażenia wystąpią na górnych liściach i pogoda jest wilgotna, wskazane jest powtórzenie zabiegu.

Najważniejsza jest oczywiście precyzyjna ocena zagrożenia plamistością siatkową. Zgodnie z zaleceniami IOR –​ PIB należy w tym celu w kilku losowo wybranych punktach pola pobrać po 50 starszych liści. Następnie należy przejrzeć się przy użyciu lupy zebranym liściom i ocenić liczbę zdrowych i chorych, a następnie obliczyć procent porażonych liści.

Marek Kalinowski