Czy umowa zawarta przez osobę poważnie chorą jest ważna?

W myśl art. 82 Kodeksu cywilnego, nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany dosłownie, wobec czego nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności mózgu. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania.

Z opisu stanu zdrowia Pana ojca wynika, że w tym przypadku mogła zaistnieć sytuacja, w której nie był on w stanie świadomie podjąć decyzji o rozporządzeniu swoim majątkiem.

W myśl art. 86 Ustawy z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 13 stycznia 2016 r. (sygn. akt: I ACa 698/15), obowiązkiem notariusza, który uczestniczy w dokonywaniu czynności prawnej, choćby w formie poświadczenia podpisu, jest ocena stanu zdrowia strony takiej czynności. Nie należy jednak oczekiwać, że jego ocena stanu zdrowia strony czynności notarialnej jest dokonywana w sposób profesjonalny. Notariusz nie dysponuje bowiem wiedzą medyczną, ani nie przeprowadza badań lekarskich (nie jest do tego zresztą upoważniony), a jego ocena wynika wyłączenie z obserwacji osoby dokonującej czynności i to przez krótki czas sporządzania dokumentu. Notariusz nie jest zatem osobą, od której z racji posiadanej wiedzy specjalistycznej należy oczekiwać precyzyjnych ustaleń odnoszących się do stanu świadomości strony czynności notarialnej.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że ustalenie nieważności umowy na podstawie art. 82 k.c. jest dopuszczalne także po śmierci strony, która złożyła wadliwe oświadczenie woli, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarczy do udowodnienia, że taki stan istniał w chwili składania oświadczenia woli. Ustalenia nieważności umowy może żądać również spadkobierca osoby, która zawarła umowę.

Tak więc może Pan próbować doprowadzić do ustalenia przez sąd nieważności umowy z powodu wady oświadczenia woli określonej w art. 82 k.c., jeżeli z dokumentacji medycznej wynika, że ojciec nie mógł świadomie podpisać umowy. Powództwo w tej sprawie należy skierować do sądu okręgowego właściwego dla miejsca zamieszkania brata lub też właściwego dla miejsca wykonania umowy. Od pozwu w sprawach o prawa majątkowe pobiera się opłatę stosunkową w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Warto w tej sprawie skorzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego.

Jeśli nie uda się doprowadzić do unieważnienia umowy, pozostanie Panu dochodzenie od brata zachowku.

Alicja Moroz
prawnik redakcyjny