Najczęściej występującymi na terenie naszego kraju i zagrażającymi zbożom szkodnikami są: skrzypionki, mszyce oraz pryszczarki. Wielkość strat powodowanych przez szkodniki jest uzależniana od warunków atmosferycznych panujących w okresie wegetacyjnym oraz w latach poprzednich. Mroźne i długie zimy sprzyjają ograniczaniu liczebności owadów atakujących zboża. Dodatkowym czynnikiem limitującym występowanie szkodników są ich naturalni wrogowie. Ze względu na dużą chemizację rolnictwa, nieumiejętny dobór środków ochrony w niektórych rejonach, liczebność naturalnych wrogów niszczących szkodniki zbóż jest niska.
Skrzypionki
Skrzypionki to chrząszcze z rodziny stonkowatych. Najpowszechniej występującymi gatunkami na terenie naszego kraju jest skrzypionka zbożowa i skrzypionka błękitek. Ciało skrzypionek jest wydłużone (około 5 mm długości). Owady te wyróżnia intensywne metaliczne ubarwienie. Skrzypionka błękitna jest jednolicie czarna z niebieskim połyskiem, natomiast skrzypionka zbożowa charakteryzuje się dwukolorowym ubarwieniem (pomarańczowe przedplecze i intensywnie zielone, połyskliwe pokrywy skrzydeł). Larwy obu gatunków są podobne. Mają łukowato wygięte, żółte ciało, z czarną głową i krótkimi odnóżami. Cechą charakterystyczną tych larw jest pokrycie ciała ciemną śluzowatą powłoką własnych odchodów, przez co przypominają nagie ślimaki. Oba gatunki najczęściej żerują na pszenicy i jęczmieniu, rzadziej na pozostałych zbożach. Stadium szkodliwym jest larwa i forma dorosła. Uszkodzenia powodowane przez osobniki dorosłe są niewielkie. Ekonomiczne znaczenie mają straty wywołane żerowaniem larw. Młode osobniki pojawiają się na początku czerwca (w sprzyjających warunkach atmosferycznych już w połowie maja). Larwy wyjadają tkankę miękiszową pomiędzy nerwami liści, w efekcie powstają wydłużone okienka. Uszkodzony w ten sposób liść ma mniejsze zdolności asymilacyjne, co powoduje spadek plonu ziarna. Na pszenicy młode skrzypionki mogą powodować uszkodzenia do końca dojrzałości mlecznej. Uszkodzeń wywołanych obecnością na plantacji skrzypionek nie należy mylić z minami listnymi powodowanymi przez muchówki.
Przekropna pogoda z krótkotrwałymi ulewami w maju sprzyja ograniczeniu liczebności populacji skrzypionek. Deszcz zmywa jaja i młode larwy z liści. Pewną rolę w ograniczeniu liczebności jaj i larw tych szkodników odgrywają wrogowie naturalni, np. pasożytnicze błonkówki i inne. Jaja skrzypionek niszczone są np. przez larwy biedronek. Próg ekonomicznej szkodliwości wynosi 1–1,5 larwy na jednym źdźble. Do zwalczania skrzypionek należy stosować aktualnie zarejestrowane insektycydy takie jak: Cyperkill Max 500 EC 0,05 l/ha, Decis Mega 50 EW 0,1 – 0,125 l/ha lub Bi 58 Nowy 400 EC 0,5 l/ha.
Mszyce
Kolejną ważną grupą szkodników roślin zbożowych są mszyce, owady te należą do rzędu pluskwiaków. W Polsce występuje kilkaset gatunków. Jako najważniejsze z punktu widzenia rolniczego należy wymienić: mszycę czeremchowo-zbożową, mszycę różano-zbożową i mszycę zbożową. Owady te nie przekraczają 3 mm wielkości. Mszyce wytwarzają różne formy osobników, występują formy uskrzydlone, jak i bezskrzydłe. W zależności od gatunku, mszyce mogą rozmnażać się w dwojaki sposób. Pierwsze z nich przebiega przez zapłodnienie. Drugim jest rozmnażanie dzieworódcze, gdzie matka rodu rodzi nowe osobniki bez zapłodnienia. Niektóre gatunki mszyc rozmnażają się wyłącznie dzieworódczo, w skutek czego populacja składa się wyłącznie z samic, osobniki męskie nie powstają. Mszyce charakteryzują się dużą liczbą pokoleń w roku (ok. 8–10). Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe, uszkadzają rośliny przez wysysanie soków z liści, pochew liściowych, źdźbeł i kłosów, co prowadzi do więdnięcia i zasychania młodych roślin oraz do niewykłaszania się zbóż i bielenia kłosów u starszych roślin. Ze względu na sposób odżywiania mszyce są wektorami chorób wirusowych. Stosowanie nadmiernych dawek nawozów azotowych sprzyja ich rozwojowi. Próg szkodliwości występowania mszyc wynosi 3–5 osobników na kłosie. A udział kłosów z mszycami w łanie wynosi od 60 od 80%. W tym momencie zalecana jest ochrona chemiczna plantacji przy użyciu preparatu Decis Mega 50 EW 0,1 – 0,125 l/ha lub Karate Zeon 050 CS 0,1 l/ha. Należy pamiętać, aby przy wykonywaniu kolejnych zabiegów ochrony stosować środki z różnymi substancjami aktywnymi, by zapobiec uodpornieniu szkodnika na insektycyd. Mszyce posiadają też naturalnych wrogów. Zaliczyć do nich należy wszystkie gatunki biedronek, zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe, ale także złotooki.
Pryszczarki
Pryszczarek pszeniczny i paciornica pszeniczanka należą do muchówek. Pryszczarkowate są wysmukłymi owadami o bardzo długich kończynach, swoim wyglądem przypominają komara. Paciornica pszeniczanka jest niewielkim owadem 1,5 do 2,5 mm o żółtawym ubarwieniu ciała. Samice tego gatunku posiadają bardzo długie pokładełko. Larwa ma od 2–2,5 mm jest barwy żółtej i nie posiada kończyn. Pryszczarek pszeniczny jest owadem większym w porównaniu do paciornicy. Ciało jego jest barwy pomarańczowej. Samice pryszczarka posiadają krótkie pokładełko. Larwa tego gatunku nie posiada odnóży. Pryszczarki atakują zboża, występują również na gatunkach dzikich, takich jak perz i wyczyniec. Szkodliwym stadium jest larwa. Po zaatakowaniu kłosków pęka okrywa owocowa, co często prowadzi do infekcji wirusowych, a powstałe ziarno jest płonne i kiepskiej jakości. Głównym okresem w którym występuje oblot pryszczarkowatych jest pierwsza połowa czerwca. Plantacje pszenicy są zagrożone jedynie przez około 5 dni, ponieważ paciornica pszeniczanka znajduje się w kłosach jedynie w okresie wczesnego kłoszenia się, a pryszczarek pszeniczny zajmuje kłosy jedynie na krótko przed kwitnieniem. Larwy uszkadzają wnętrze kwiatów przez co nie wytwarzane jest ziarno. Próg szkodliwości dla paciornicy pszeniczanki wynosi 10 owadów na 10 kłosach a dla pryszczarka pszenicznego 10 owadów na 20 kłosach. Obserwacje występowania szkodników należy przeprowadzać od momentu wykłoszenia do początku kwitnienia zbóż. Przy aktualnych warunkach pogodowych (ciepło i przekropnie) oraz z uwzględnieniem wcześniejszego ruszenia wegetacji w tym roku, kontrole występowania pryszczarków należy zacząć już od połowy maja. Obserwacje pojawienia się szkodników można dokonywać w dwojaki sposób: pierwszym z nich jest odłów przy użyciu czerpaka z delikatnego płótna. Drugim, prostszym w zastosowaniu, sposobem monitoringu jest rozmieszczenie w łanie kilku żółtych naczyń napełnionych wodą.
Naturalnym sprzymierzeńcem w walce z pryszczarkiem pszenicznym i paciornicą pszeniczanką jest rdzennica – chrząszcz z rodziny kusakowatych. Pożyteczne jest zarówno stadium dorosłe, jak i młode, ruchliwe i żarłoczne larwy. Aby zmniejszyć liczebność populacji pryszczarkowatych należy stosować: wczesny siew ziarna, zaorywanie odłogów, podorywkę i głęboką orkę jesienną. W momencie, gdy na plantacji stwierdzimy obecność pryszczarków, do zwalczania chemicznego można wykorzystać np. Karate Zeon 050 CS 0,15–0,2 l/ha. Muchówki unikają dużego nasłonecznienia, dlatego zabiegi należy wykonywać w godzinach popołudniowych lub wieczornych.
Mateusz Pluta
