Na te choroby nie ma złotego środka i uniwersalnej substancji czynnej. Potwierdzona jest w badaniach także rywalizacja sprawców tych chorób o źdźbła zbóż, np. między ostrą plamistością oczkową (rizoktoniozą), której biologię rozwoju dziś przypominamy, a łamliwością źdźbła.
Wpływ porażenia chorobami organów roślin zbożowych
Z wielu badań dotyczących wpływu porażenia chorobami organów roślin zbożowych na straty w plonach wynika, że przy opanowaniu przez grzyby chorobotwórcze podstawy źdźbła zbóż zniżka w plonie może sięgać maksymalnie 15%. Ten wynik nie odzwierciedla faktycznej straty plonu. Nie łudźmy się, że przy silnym porażeniu podstawy źdźbła utracimy tylko 15% plonu. Strata będzie o wiele wyższa i znacznie spadnie jakość ziarna.
Spośród grup chorób występujących na roślinach zbożowych prym wiodą choroby podstawy źdźbła, nazywane także chorobami podsuszkowymi. Problem tych chorób jest znany rolnikom od zawsze. Najbardziej znanymi są:
- zgorzel podstawy źdźbła,
- fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni,
- łamliwość źdźbła zbóż i traw,
- zgorzel siewek występująca w późniejszych fazach rozwojowych,
- ostra plamistość oczkowa powodowana przez Ceratobasidium cereale, Rhizoctonia cerealis, a także R. solani.
W ostatnich latach wiele doniesień wskazywało, że to właśnie grzyby powodujące ostrą plamistość oczkową są poważnym problemem w uprawach zbóż w Polsce. To nasila się mniej więcej od 2004 r. Sprawcy wywołujący ostrą plamistość oczkową są częstym patogenem zbóż ozimych, głównie pszenicy i pszenżyta. Patogen może porażać także inne gatunki zbóż oraz traw.
Ostra plamistość oczkowa chorobą o coraz większym znaczeniu
Ostra plamistość oczkowa lub jak ktoś woli rizoktonioza zbóż, jest chorobą o coraz większym znaczeniu. Jak każdej chorobie podsuszkowej sprzyja jej monokultura. Zazwyczaj charakterystyczne objawy występowania chorób podsuszkowych w łanie obserwujemy po kwitnieniu zbóż. Wówczas widać placowo występujące przedwczesne dojrzewanie i zamieranie roślin, tzw. białokłosowość.
Po pewnym czasie, ale jeszcze na długo przed zbiorem, szczególnie w lata mokre, rośliny porażone przez patogeny powodujące choroby podsuszkowe stają się jeszcze bardziej widoczne w łanie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest występowanie na kłosach osłabionych roślin czerni zbóż. Kiedy objawy chorób podsuszkowych stają się widoczne w łanie, na walkę z nimi jest już zdecydowanie za późno.
Choroba atakuje zboża w czasie suchej pogody i dotyka przede wszystkim zboża ozime. Najlepszym lekarstwem jest na nią odpowiedni płodozmian. W uprawie pszenicy po pszenicy można być pewnym większych problemów z rizoktoniozą.
Objawy rizoktoniozy zbóż
Objawy choroby początkowo pojawiają się na pochwach liściowych w postaci kremowych lub jasnobrunatnych plam o ciemnej obwódce i o bardzo wyraźnych granicach. Plamy te są powierzchniowe i mają spiczaste zakończenia. Na jaśniejszym środku plam znajduje się często nalot beżowej grzybni oraz małe brązowe struktury przetrwalnikowe grzyba – sklerocja.
Wyraźne, ostro zakończone plamy występują na podstawie źdźbła, przy czym porażenie źdźbła jest płytsze niż w przypadku łamliwości i dlatego rzadko obserwuje się jego załamywanie. Rozwój choroby prowadzi do zmurszenia źdźbła, w wyniku czego źdźbła bieleją, a ziarno ulega zdrobnieniu.
Źródło rizoktoniozy zbóż
Źródłem choroby są sklerocja w glebie i na resztkach pożniwnych. Rozwojowi sprawców sprzyjają okresy chłodu z temperaturą powietrza (16–20°C) oraz mała ilość opadów. Za optymalne warunki dla rozwoju choroby IOR – PIB podaje temperaturę 15–25°C, ciepło, sucho, brak wilgoci w glebie. Potwierdzają to naukowcy obserwujący mniejsze porażenie zbóż na glebach wilgotnych.
Jak odróżnić choroby powodujące porażenie podstawy źdźbła?
W praktyce istnieje trudność właściwego rozróżniania chorób, które mają podobne objawy porażenia podstawy źdźbła. Jakie są różnice w diagnostyce między bardzo podobnymi objawami zgorzeli podstawy źdźbła, łamliwości źdźbła zbóż i ostrej plamistości oczkowej?
- Zgorzel podstawy źdźbła poraża pszenicę ozimą i żyto, rzadziej jęczmień, a sporadycznie owies. Cechą charakterystyczną dla roślin porażonych jest przede wszystkim czernienie, murszenie i zamieranie korzeni. Korzenie porażonych roślin po wyciągnięciu pozostają oblepione ziemią. Objawy chorobowe najłatwiej zaobserwować po wykłoszeniu zbóż. Na korzeniach i podstawach źdźbeł pod pochwą liściową powstają brunatnoczarne plamy, które dochodzą do pierwszego liścia.
- Łamliwość źdźbła zbóż zmiany zachodzą głównie w dolnych międzywęźlach, a korzenie roślin pozostają zdrowe. Występują charakterystyczne przebarwienia w postaci owalnych lub medalionowych, najczęściej brunatnych plam. Pierwsze objawy występują już na jesieni na zasiewach ozimych w postaci nieregularnych plam, początkowo wodnistych, później brunatniejących.
- Ostra plamistość oczkowa ma bardzo podobne objawy do łamliwości źdźbła zbóż. W obu przypadkach powstają plamy oczkowe na dolnej części źdźbła. Plamy ostrej plamistości oczkowej mają ciemnobrązową obwódkę z bardzo wyraźnie zarysowującymi się konturami, są bardzo wydłużone i mają ostrzejsze zakończenie. Obok ostrych plam oczkowych mogą powstawać ciemnobrązowe smugi o szerokości kilku milimetrów biegnące od nasady źdźbła w górę, wzdłuż nerwów. Plamy oczkowe wywołane przez łamliwość źdźbła zbóż są bardziej medalionowate lub owalne, ich kontury są o wiele mniej wyraźne, rozmyte, a ponadto w centralnej części plam powstają ciemnobrunatne łatki.
Rozwój ostrej plamistości oczkowej
Porażeniu przez grzyby ostrej plamistości oczkowej mogą ulegać również korzenie, które brunatnieją i gniją. Rośliny porażone są bardzo wrażliwe na każdy niedobór wody i w przypadku suszy glebowej giną jako pierwsze. Porażone korzenie nie są w stanie dostarczyć roślinom odpowiednich ilości składników pokarmowych. Naukowcy z Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego z Bydgoszczy badający ostrą plamistość oczkową informowali przed laty, że grzyb Rizoctonia cerealis jest w Polsce powszechny – jego obecność stwierdzano w 80% gleb.
W Polsce badania nad ostrą plamistością oczkową prowadzone są w szerszym zakresie od 2004 r. Z publikacji naukowych wynika, że choroba poraża wszystkie zboża, a najbardziej podatna jest pszenica ozima. Np. obserwacje naukowców z Bydgoszczy prowadzone od 2004 r. na polach produkcyjnych pszenicy w 536 lokalizacjach pokazały wyraźne zróżnicowanie w występowaniu ostrej plamistości oczkowej w poszczególnych latach, przy czym potwierdzano tendencję wzrostową występowania tej choroby.
Faktem jest, że zagrożenie ostrą plamistością oczkową wzrosło i naukowcy tłumaczą to globalnymi zmianami środowiskowymi, tj. globalnym ociepleniem klimatu, przesunięciem terminów pór roku, wydłużeniem okresów przedzimia, powszechną uprawą roślin wrażliwych, czyli zbóż ozimych i zbyt wczesnym siewem zbóż ozimych. Zwiększone porażenie przez rizokotniozę obserwuje się także przy częstych uprawach po sobie pszenicy (jarej i ozimej) oraz pszenżyta. Natomiast mniejsze nasilenie występowania objawów obserwowano na stanowiskach, gdzie pszenicę ozimą uprawiano po owsie.
Jak nie łamliwość, to plamistość - choroby wymienne
Badacze stwierdzili też ciekawą i ważną zależność. W latach, w których obserwowali mniejsze porażenie zbóż łamliwością źdźbła w większym nasileniu pojawiała się właśnie ostra plamistość oczkowa i odwrotnie – im więcej było łamliwości źdźbła, tym mniej ostrej plamistości oczkowej. Zależność tę mogą wyjaśniać doniesienia naukowe, które wskazują, że fungicydy stosowane standardowo do ochrony zbóż przez chorobami podsuszkowymi (zwłaszcza fuzaryjnymi) mogą powodować spadek liczebności tych mikroorganizmów glebowych, które są antagonistami w stosunku do grzybów rizoktoniozy. Równowaga biologiczna jest zachwiana i otwiera drogę rozwoju rizoktoniozy. Inne doniesienia wskazują, że tam, gdzie na polach w dużym nasileniu występują bratki, fiołki, tobołki polne i miotła zbożowa, porażenie rizoktoniozą jest wyższe niż na polach bez tych chwastów. Chorobie sprzyjają długie okresy ciepłej jesieni. Warto dodać, że obserwowane są różnice odmianowe w podatności na ostrą plamistość oczkową.
Na początku problemu z rizoktoniozą jedynym środkiem chemicznym, który w etykiecie rejestracyjnej miał wpisaną ostrą plamistość oczkową i ją ograniczał, była zaprawa nasienna Vibrance Gold 100 FS. Jeszcze do ograniczania choroby jest spora lista zapraw zawierających różne konfiguracje substancji, zawsze z udziałem sedaksanu i fludioksonilu. Taką rejestrację mają też fungicydy nalistne i także w różnych konfiguracjach substancji czynnych z zawartością azoksystrobiny i najczęściej także protiokonazolu.
Marek Kalinowski
