Natura 2000 dobra dla środowiska, niekoniecznie dla rolnika

Natura 2000 i ograniczenia

Nasi Czytelnicy często skarżą się, że objęcie ich gospodarstw, nawet częściowe, Naturą 2000 mocno ich ogranicza. Nie rozumieją, dlaczego akurat ich działki zostały włączone do tego obszaru.

Przypominamy, że obszary Natura 2000 wprowadzono w Polsce w 2004 r. jako jeden z obowiązków związanych z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. Obszary te powstają we wszystkich państwach członkowskich, tworząc Europejską Sieć Ekologiczną obszarów ochrony Natura 2000.

Najważniejszym kryterium wyznaczania takich obszarów są wartości przyrodnicze danego terenu. Chodzi o zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone, oraz ochronę różnorodności biologicznej. Podstawą funkcjonowania programu są dwie unijne dyrektywy: tzw. dyrektywa ptasia i dyrektywa siedliskowa. Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej. W jej skład wchodzi 867 obszarów siedliskowych oraz 145 obszarów ptasich.

Dobra kultura rolna i zarządzanie

Wielokrotnie pisaliśmy już na naszych łamach, że od tego roku rolnicy występujący o płatności bezpośrednie muszą spełniać zasady warunkowości, które są połączeniem i wzmocnieniem wymogów zasady wzajemnej zgodności oraz zazielenienia, które obowiązywały do 2022 r. Warunkowość obejmuje normy dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (ang. Good Agricultural and Environmental Condition of Land – GAEC) oraz wymogi podstawowe w zakresie zarządzania (ang. Statutory Management Requrements – SMR).

W ramach warunkowości na Naturze 2000 rolników obowiązuje dodatkowo norma GAEC 9, tj. zakaz przekształcania lub zaorywania trwałych użytków zielonych wyznaczonych jako cenne na obszarach Natura 2000. Nakłada ona na rolników zakaz przekształcania i zaorywania TUZ wyznaczonych jako cenne w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2023 r. w sprawie trwałych użytków zielonych wrażliwych pod względem środowiskowym (Dz. U. poz. 488), a także obszarów ponownie przekształconych w TUZ cenny.

Według art. 56 ustawy z 8 lutego 2023 r. o Planie Strategicznym dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027, rolnik, który wbrew zakazowi określonemu w ramach normy GAEC 9 przekształcił lub zaorał trwałe użytki zielone położone na obszarach Natura 2000 objęte tą normą, jest obowiązany do ponownego przekształcenia tego obszaru w trwały użytek zielony, nie później niż do 31 maja roku następującego po roku złożenia wnios­ku o przyznanie dopłat bezpośrednich, ale nie później niż do dnia złożenia kolejnego wniosku o przyznanie tej pomocy.

Bezpośrednio do obszarów Natura 2000 spośród wymogów SMR odnoszą się SMR 3. Ochrona dzikiego ptactwa, SMR  4. Ochrona siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, oraz częściowo SMR 8. Zrówno­ważone stosowanie pestycydów. W związku z tym rolnik posiadający gospodarstwo rolne lub jego część na obszarze Natura 2000 musi przestrzegać wymogów obligatoryjnych wynikających z planów zadań ochronnych (PZO) albo planów ochrony (PO) dotyczących odpowiednio gatunków ptaków objętych ochroną, siedlisk przyrodniczych oraz stosowania środków ochrony roślin.

Jak pisaliśmy w numerze 48. „Tygodnika”, przy okazji problemów z wywiązaniem się przez rolników z normy GAEC 6, w przypadku nieprzestrzegania norm i wymogów warunkowości konsekwencją jest odpowiednie zmniejszenie przyznawanych rolnikowi nie tylko płatności bezpośrednich (obejmujących również ekoschematy obszarowe i płatności dobrostanowe, ale także wybranych płatności z II filaru WPR, w tym ONW oraz płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych.

Każde naruszenie zarówno norm GAEC, jak i SMR to niezgodność, która jest oceniana pod kątem wagi w skali ocen punktowych (1, 3, 5) według trzech kryteriów: zasięgu, dotkliwości i trwałości.

Kary za przekształcenie i zaoranie

Jeśli rolnik nie dopełnił normy GAEC 9, tj. przekształcił lub zaorał trwałe użytki zielone okreś­lone w przepisach wydanych na podstawie art. 56 ust. 8 pkt 1 ustawy, to według kryterium zasięgu w każdym stwierdzonym przypadku może otrzymać 5 pkt karnych. Taka sama kara w tym kryterium grozi rolnikowi, jeśli nie przekształcił ponownie obszaru w trwały użytek zielony. Przekształcenie lub zaoranie TUZ według kryterium dotkliwości jest karane:

• 1 pkt – gdy niezgodność zostanie stwierdzona na powierzchni nie większej niż 20% powierzchni objętej zakazem przekształcania,
• 3 pkt – na powierzchni większej niż 20%, ale nie większej niż 50% powierzchni objętej zakazem przekształcania,
• 5 pkt – na powierzchni większej niż 50% powierzchni objętej zakazem przekształcania.

Podobna punktacja karna jest nakładana na rolnika w tym kryterium za nieprzekształcenie ponownie zaoranego obszaru w TUZ:

• 1 pkt – niezgodność stwierdzona na powierzchni nie większej niż 20% powierzchni objętej obowiązkiem ponownego przekształcenia,
• 3 pkt – niezgodność stwierdzona na powierzchni większej niż 20%, ale nie większej niż 50% powierzchni objętej obowiązkiem ponownego przekształcenia,
• 5 pkt – niezgodność stwierdzona na powierzchni większej niż 50% powierzchni objętej obowiązkiem ponownego przekształcenia.

Oceniając normę GAEC 9 pod kątem trwałości, gdy kontrolerzy wykażą, że przekształcenie, zaoranie TUZ było nieodwracalne, rolnik otrzyma 5 pkt karnych. Tyle samo punktów karnych grozi, jeśli stwierdzą, że przekształcenie ponownie obszaru w trwały użytek zielony jest, co prawda, odwracalne, ale wymagane działania naprawcze wiążą się ze znacznymi nakładami pracy.

Z przedstawionej punktacji karnej wynika, że kara za zaoranie będzie zależała od tego, jaki procent powierzchni Natura 2000 w gospodarstwie obejmie oraz od spełnienia warunku przywrócenia zaoranego gruntu.

Kary za SMR

Naliczanie punktów karnych za niespełnienie poszczególnych norm SMR jest dość skomplikowane. Punktację karną podamy więc jedynie dla normy SMR 4. W pozostałych zaznaczymy tylko, co jest karalne.

W przypadku normy SMR  3 punkty karne (1, 3 lub 5) można otrzymać za:

• nieprzestrzeganie wymagań obligatoryjnych wynikających z planów zadań ochronnych albo planów ochrony;
• realizację działań, które mogą znacząco negatywnie oddziaływać na obszar Natura 2000;
• realizację przedsięwzięcia, które może znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000 bez uzyskania odpowiedniej decyzji;
• nieprzestrzeganie zakazu niszczenia siedlisk i ostoi będących obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania ptaków objętych ochroną;
• nieprzestrzeganie zakazu wycinania drzew lub krzewów;
• dokonywanie zmian stosunków wodnych niezwiązanych z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków;
• nieprzestrzeganie zakazu wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji.

Podczas kontroli normy SMR  4 punkty karne rolnik może otrzymać, gdy niespełnienie wymogów nią objętych w zakresie dotyczącym typów siedlisk przyrodniczych, gatunków zwierząt oraz gatunków roślin pod kątem:

• kryterium zasięgu:
  • ograniczono do gospodarstwa – wtedy nakłada się 1 pkt karny,
  • ograniczono do gospodarstwa, jednak może mieć skutki dla obszaru sąsiadującego z tym gospodarstwem – 3 pkt karne,
  • wykracza poza gospodarstwo – 5 pkt karnych;
• dotkliwości, jeśli stwierdzono:
  • częściowe nieprzestrzeganie wymagań obligatoryjnych wskazanych w PZO albo PO – 3 pkt karne,
  • nieprzestrzeganie wymagań obligatoryjnych wskazanych w PZO albo PO – 5 pkt karnych;
• trwałości za uznanie niezgodności:
  • za odwracalne krótkotrwałe – 3 pkt karne,
  • nieodwracalne – 5 pkt.

W odniesieniu do obszarów Natura 2000 punkty karne w ramach normy SMR 8 można dostać za:

• nieprzestrzeganie wymagań obligatoryjnych wynikających z planów zadań ochronnych albo planów ochrony w zakresie dotyczącym stosowania środków ochrony roślin;
• nieprzestrzeganie wymagań dotyczących stosowania środków ochrony roślin, które zostały wskazane do realizacji na obszarach chronionych jednolitych części wód powierzchniowych przeznaczonych do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, na których ustanowiono strefy ochronne ujęć wody albo zbiorników wód śródlądowych wskazanych w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy;
• nieprzestrzeganie wymagań dotyczących stosowania środków ochrony roślin, które zostały wskazane do realizacji na obszarach przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem, wskazanych w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy.

Podejmując decyzję o zaoraniu łąki i ponownym jej obsianiu, trzeba mieć więc też na względzie, czy przypadkiem nie doprowadzi ono do naruszenia którejś z wymienionych norm SMR.

Drobna niezgodność

Również w numerze 48. „Tygodnika” wspominaliśmy o tym, że gdyby po kontroli okazało się, że suma punktów w ramach oceny wagi stwierdzonej niezgodności według kryterium zasięgu, dotkliwości i trwałości wynosi 3, wtedy uznano by, że rolnik popełnił niezgodność drobną. Za taką niezgodność natomiast nie stosuje się kary administracyjnej. Rolnik jest informowany jedynie o możliwych działaniach naprawczych, które powinien wykonać. Biorąc jednak pod uwagę skalę punktów karnych, wdaje się, że zaoranie, nawet w sytuacji ponownego obsiania, może wykroczyć poza 3 pkt.

Warto także pamiętać, że jeżeli naruszenie odnoszące się do tego samego wymogu lub normy zostanie wykryte u rolnika jako powtarzalna niezgodność, to znaczy powtórzy się w ciągu trzech kolejnych lat kalendarzowych, to wówczas zmniejszenie płatności co do zasady wynosi 10% całkowitej kwoty płatności. Natomiast w przypadku gdy powtarzalność naruszenia tej samej normy lub wymogu pojawi się po raz kolejny bez podania przez rolnika uzasadnionego powodu, to wówczas traktowane jest to jako niezgodność umyślna. Wówczas zmniejszenie płatności wynosi co najmniej 15%, ale ARiMR na podstawie oceny niezgodności może podjąć decyzję o zwiększeniu tego odsetka nawet do 100% całkowitej kwoty płatności.

Coś za coś

Aby zrekompensować rolnikom utratę dochodów z prowadzenia produkcji rolnej na obszarach Natura 2000, wprowadzono kilka działań rolno-środowiskowo-klimatycznych skierowanych bezpośrednio dla takich obszarów. Są to: „Ochrona cennych siedlisk i zagrożonych gatunków na obszarach Natura 2000” oraz „Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000”.

W ramach tych interwencji w zamian za dopłaty rolnicy zobowiązują się do realizacji wymogów związanych z ekstensywnym rolniczym użytkowaniem gruntu, obejmujących w szczególności: stosowanie odpowiedniej liczby pokosów, ekstensywny wypas zwierząt, dostosowanie terminów koszenia/wypasu do potrzeb ochrony przyrody.

Zobowiązania podejmowane są na 5 lat. Rolnicy, którzy korzystają z tych działań, muszą być świadomi nie tylko ograniczeń w wykonywaniu zabiegów agrotechnicznych, ale także pilnować terminów dopuszczonych do stosowania zabiegów. Dla przykładu, w interwencji „Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000” (interwencja 8.3.) obowiązuje zakaz wałowania, stosowania komunalnych osadów ściekowych, stosowania podsiewu oraz mechanicznego niszczenia struktury gleby, w tym bronowania i przeorywania.

Magdalena Szymańska

fot. M. Szymańska