Genetyczne i agrotechniczne przyczyny wylegania zbóż

Zjawiska te występują w różnym nasileniu każdego roku i są stałą przyczyną wylegania. Podatność na wyleganie jest tym większa, im wyższe są budowane pod nadzorem rolnika plony generatywne roślin. Utrzymanie przez źdźbła zbóż plonu ziarna w ilość 5 t/ha jest przecież znacznie łatwiejsze niż plonu 10 t/ha.

Dziś skupimy się na przyczynach wylegania, których jest wiele, a najważniejszymi są błędy agrotechniczne, w tym zbytnie zagęszczenie łanów, przenawożenie azotem, wybór długosłomych i podatnych na wyleganie odmian.

Warto dodać, iż każdy gatunek wylega inaczej i ewentualne straty zależą od tego, w którym momencie wzrostu dojdzie do wylegania. Np. żyto jest najbardziej wrażliwe na wyleganie w fazie kwitnienia, pszenica w fazie kwitnienia i w fazie pół ziarna, owies przed kłoszeniem, a jęczmień podczas kwitnienia i w fazie dojrzałości mlecznej. Termin i faza wzrostu, w której dojdzie do wylegania mają duży wpływ na wielkość strat plonu i spadek jakości. Takie dane przedstawiamy w tabeli.

Tabela. Obniżki plonów (w %) wywołane wyleganiem
(wg doświadczeń modelowych Wojtysiaka)

Roślina	Wyleganie w fazie
	drugiego i trzeciego kolanka	przed kłoszeniem	kwitnienia	„pół ziarna”	dojrzałości mlecznej
Obniżka plonów ziarna
Żyto	10,3	36,3	46,7	37,5	19,6
Pszenica ozima	0	21,2	32,9	32,6	15,4
Jęczmień	11,8	18,3	22	13,3	21,1
Owies	14,5	25,2	19,8	18,8	13
Obniżka plonów słomy
Żyto	6,3	16,6	13,1	4,6	0
Pszenica ozima	0	10,7	10,2	7,9	0
Jęczmień	10,8	7,2	5,9	3,9	6,5
Owies	0	6,1	2,8	3,2	2,6

Wyleganie jest czynnikiem nieprzewidywalnym, a przy tym niemożliwym do pełnego utrzymania pod kontrolą. Najczęściej bezpośrednim powodem wylegania są ekstremalne czynniki środowiska takie jak: silne wiatry, nawałnice bądź gradobicia. Wyleganie jest konsekwencją intensywnej technologii i dużego ciężaru ziaren w kłosach, których źdźbła nieskrócone przy silnych wiatrach i opadach nie są w stanie utrzymać się w pionie. Rośliny, nie tylko zboża i rzepak, ale także kukurydza i strączkowe mogą wylegać źdźbłowo lub korzeniowo. Przyczyną główną wylegania jest oczywiście pogoda (wiatr i opady), ale mogą do tego prowadzić szkodniki i choroby uszkadzające korzenie, źdźbła i łodygi roślin.

• Wyleganie korzeniowe ma miejsce zwykle wcześniej niż źdźbłowe i dochodzi do niego najczęściej po długotrwałych opadach rozluźniających warstwę korzeniową gleby

Zboża mogą wylegać źdźbłowo, albo korzeniowo. Z wyleganiem korzeniowym mamy do czynienia znacznie wcześniej niż z wyleganiem źdźbłowym. Dochodzi do niego najczęściej po długotrwałych opadach. Przy rozmiękniętej glebie i coraz cięższych kłosach, system korzeniowy nie radzi sobie z utrzymaniem rośliny. Wielkość tego typu wylegania zależy także od wysokości źdźbeł danej odmiany, gęstości łanu, od rodzaju i spoistości gleby i od tego, jak mocny jest system korzeniowy.

• Do wylegania źdźbłowego, czego objawem jest załamywanie się źdźbeł na różnej wysokości, dochodzi po silnych wiatrach i gwałtownych opadach deszczu

Do wylegania źdźbłowego zbóż dochodzi w późnych okresach wegetacji i polega ono na łamaniu się źdźbeł, najczęściej w końcu czerwca i w lipcu. Źdźbła łamią się wskutek silnych wiatrów, gwałtownych opadów i burz. Istotą tego typu wylegania jest średnica i grubość ściany źdźbła. Bardziej podatne na ten typ wylegania są odmiany wysokosłome, siane zbyt gęsto, porażone patogenami, przenawożone azotem.

Przyczyną wylegania zbóż, i nie mniej ważną od pogody, mogą być błędy w technologii uprawy zbóż. Najważniejsze z nich to zbyt gęsty siew zbóż, zbyt wysokie i niezbilansowane z fosforem i potasem nawożenie azotowe. Dlatego błędem w produkcji zbóż jest też zaniechanie stosowania regulatorów wzrostu, zwłaszcza w intensywnych w technologiach produkcji. Ryzyko wylegania jest też większe na najlepszych stanowiskach glebowych i po dobrych przedplonach. Naturalne regulujące oddziaływanie na długość źdźbła ma termin siewu pszenic ozimych. Te siane wcześniej będą miały dłuższe źdźbła. Siane z opóźnieniem wytworzą źdźbła nawet o kilkanaście centymetrów krótsze, a zatem odporniejsze na wyleganie.

• Łamanie się dokłosia dotyczy głównie jęczmienia. To nie jest wyleganie, ale tę skłonność też można ograniczyć środkami do skracania. Po załamaniu się dokłosia zostaje przerwana droga między źdźbłem a kłosem, co kończy możliwość nalewania ziarna

Wpływ wysokich dawek azotu na wzrost zagrożenia wyleganiem można w dużym stopniu zminimalizować dzieląc je na 3 a nawet 4 części. Tak czy inaczej w technologiach uwzględniających wyższy poziom nawożenia azotem, skracanie musi być podstawą technologii. Mówiąc o korzystnym z punktu widzenia wylegania podziale dawek azotu, pamiętajmy, że ważniejsze od tego jest zachowanie właściwych proporcji nawożenia NPK. Sam azot buduje tylko tkankę miękiszową. Mocny szkielet budowany jest głównie przy udziale potasu.

Pamiętajmy też o innych czynnikach np. o wpływie światła na fizjologię rozwoju zbóż. Światło jest naturalnym regulatorem wzrostu, dla roślin ważna jest jego dostępność. Ta jest oczywiście większa w łanach rzadszych i wolnych od chwastów. Rozwijające się źdźbła w takim łanie nie muszą konkurować ze sobą o światło i wyciągać na długość – są grubsze i krótsze w porównaniu do łanów tej samej odmiany wysianej zbyt gęsto. Przez to są oczywiście bardziej odporne na wyleganie.

Nie zapominajmy, że skłonność do wylegania ma podłoże genetyczne i wśród odmian zbóż znajdują się te ze średnią jak i dużą odpornością na wyleganie. Odmianami pszenicy ozimej mniej wrażliwymi na wyleganie przed zbiorem są: Bystra, Estivus, Kepler, Grantus, Kredo, Markiza, Satyna, KWS Magic, Ostka Strzelecka, a podatnymi na wyleganie np. Kohelia, Bogatka, Figura. Jeżeli uprawiamy odmiany odporne na wyleganie, nie siejemy ich zbyt gęsto i zbyt wcześnie, stosujemy nawożenie azotem w dawkach dzielonych, ale nieprzekraczające łącznie 120 kg N/ha.

Bardzo dużą skłonnością do wylegania cechuje się oczywiście żyto, które przy intensywnym prowadzeniu plantacji bezwzględnie wymaga chemicznego skracania. Duża skłonność do wylegania żyta wynika z najdłuższych wśród zbóż źdźbeł. Mniejszą skłonność do wylegania mają takie odmiany żyta jak: Stach, Stanko, Agrikolo, Domir, Dańkowskie Złote, Daran, Admar, a podatnymi na wyleganie np. Su Skaltio, Su Allawi, Balistic.

Pszenżyto także należy skracać chociaż przekrój odmian o różnej długości słomy i różnej odporności na wyleganie jest duży. Do odmian pszenżyta ozimego o mniejszej skłonności do wylegania przed zbiorem należą: Wiarus, Atletico, Twingo, Gniewko, Tomko, Mikado, Alekto, Pigmej, Torino, a podatnymi na wyleganie np.: Aliko, Pawo, Moderato.

Wylegać może intensywnie prowadzony jęczmień ozimy i jęczmień jary, a dodatkową trudnością w prowadzeniu łanów tego gatunku jest słabsza reakcja na chemiczne regulatory wzrostu. Dodatkową trudnością jest bardzo szybki (najszybszy wśród zbóż) wzrost jęczmienia od osiągnięcia fazy jednego kolanka. Odmianami jęczmienia ozimego o mniejszej skłonności do wylegania przed zbiorem są: Nickela, Titus, Metaxa, Antonella, Fridericus, a bardziej podatnymi np. Kobuz, Karakan, Lomerit.

Najtrudniejszy do skracania jest jednak owies, który bardzo słabo reaguje na stosowane retardanty. Na szczęście przybywa odmian półkarłowych i karłowych, które pozwalają ograniczyć lub zlikwidować ryzyko wylegania w uprawie tego gatunku. Odmianami owsa o mniejszej podatności na wyleganie są: Bingo, Krezus, Breton, Celer, a bardziej podatnymi np. Deresz, Arab, Kasztan.