Wskaźnikiem efektywności produkcji jest między innymi plenność loch, a więc to, ile prosiąt uzyska się od każdej z nich w ciągu roku. Przyczyny obniżonej plenności loch mogą być różnorodne. Jedną z nich jest zamieranie zarodków i płodów we wczesnym okresie ciąży. Ocenia się, że w warunkach naturalnych straty całego miotu w pierwszym trymestrze ciąży wynikające z zamieralności zarodków lub płodów występują u 5–10% skutecznie pokrytych loch. Zwłaszcza w pierwszym miesiącu ciąży istnieje bardzo duże ryzyko obumierania zarodków, dlatego tak ważne jest szybkie zdiagnozowanie, czy locha jest prośna.
Straty z powodu wczesnej zamieralności płodów mogą być związane ze złym statusem zdrowotnym stada. Częściej jednak są po prostu powodowane stresem. Niewłaściwe warunki środowiskowe, nieprawidłowe żywienie loch czy złe obchodzenie się z nimi po pokryciu, a zwłaszcza szybkie włączanie do nowych grup, zwiększają ryzyko zamierania zarodków.
Zanim powstanie zarodek
Komórki jajowe wytwarzane są w jajnikach, a następnie przemieszczają się do jajowodów. Ponadto w jajnikach produkowane są hormony sterujące cyklem rozrodczym i rozwojem cech płciowych. Warstwa korowa jajników jest miejscem, w którym dojrzewają komórki jajowe. Są one w różnych stadiach rozwoju, w związku z tym osiągają różną wielkość. Zadaniem jajowodów jest odprowadzenie komórek jajowych do macicy. W jajowodach ma miejsce dojrzewanie komórek jajowych, a następnie ich zapłodnienie i bruzdkowanie zapłodnionego jaja, które dostaje się do macicy po upływie 2–4 dni od zapłodnienia.
Macica natomiast jest narządem, w którym rozwija się zarodek. Główna jej część jest umieszczona w jamie brzusznej, a tylko niewielka w jamie miedniczej, pomiędzy jelitem prostym a pęcherzem moczowym. U loch występuje macica dwurożna. Wyróżnia się w niej rogi, trzon i szyjkę. Rogi macicy znajdują się w jamie brzusznej. Do przednich końców rogów dochodzą jajowody. U loch wieloródek rogi są bardzo długie – osiągają długość łącznie 200 cm.
Macica natomiast jest narządem, w którym rozwija się zarodek. Główna jej część jest umieszczona w jamie brzusznej, a tylko niewielka w jamie miedniczej, pomiędzy jelitem prostym a pęcherzem moczowym. U loch występuje macica dwurożna. Wyróżnia się w niej rogi, trzon i szyjkę. Rogi macicy znajdują się w jamie brzusznej. Do przednich końców rogów dochodzą jajowody. U loch wieloródek rogi są bardzo długie – osiągają długość łącznie 200 cm.
Zapłodniona komórka ulega szybkim podziałom i przedostaje się do macicy. Stąd informuje organizm matki (około 12. dnia po kryciu) poprzez hormony (estrogeny), że doszło do zapłodnienia. Zarodki blokują uwalnianie progesteronu i ciąża jest utrzymana. Jeśli zarodków jest mniej niż pięć, wówczas dochodzi do przerwania ciąży. Około 20. dnia po zapłodnieniu produkowane przez zarodki estrogeny zapoczątkowują tworzenie się łożyska i wówczas przytwierdzają się do błony wewnątrz macicy. Wówczas zarodek ma 0,5 cm długości, a około 40. dnia – już 5 cm.
Metody naturalne
Rozpoznawanie ciąży u macior można przeprowadzić za pomocą wielu metod. Idealna powinna cechować się wysoką skutecznością, prostotą i łatwością wykonania przy jak najmniejszych nakładach finansowych. Powinna również umożliwić pewną diagnozę w jak najkrótszym czasie, najlepiej już od 17.–24. dnia od momentu krycia naturalnego czy inseminacji, czyli przed ewentualną kolejną rują.
Najprostszą metodą rozpoznawania ciąży u loch jest po prostu obserwacja zwierząt i wykrywanie objawów ewentualnej rui w okolicach 21. dnia po pokryciu. Jej skuteczność jest bardzo różna i waha się od 40% do nawet 98%. Prawidłowe wyszukiwanie zwierząt powtarzających ruję powinno odbywać się co najmniej dwa razy dziennie, zawsze w obecności knura. Należy też zachować kilkudziesięciominutowy odstęp po karmieniu zwierząt. Elementem w znaczny sposób ułatwiającym pracę z lochami jest rzetelnie prowadzona dokumentacja zootechniczna. Często jednak czynność ta jest przez rolników zaniedbywana.
Diagnostyka ciąży
Prośność można potwierdzać również za pomocą fal ultradźwiękowych, poczynając od ultradźwiękowych detektorów tętna (aparaty dopplerowskie), poprzez ultradźwiękowe detektory wód płodowych, kończąc na aparatach USG. Rozpoznawanie ciąży za pomocą ultradźwięków należy wykonywać między 21. a 40. dniem po pokryciu lub inseminacji. W tym okresie macica zmienia swoje położenie, obniżając się w kierunku powłok brzusznych. Jest wówczas łatwa do zlokalizowania. Do najlepszych sposobów potwierdzenia lub wykluczenia ciąży u loch należy ultrasonografia. Jest to metoda najprecyzyjniejsza.
Ultrasonograf składa się z monitora, klawiatury i głowicy. Emituje ultradźwięki, które są odbijane przez badane narządy i przetwarzane na impulsy elektryczne, tworząc obraz na ekranie. Badanie przeprowadza się na stojącym zwierzęciu po prawej stronie jamy brzusznej, gdyż z lewej strony znajdują się pętle jelita grubego, które mogą zaciemnić obraz. Głowicę sondy należy przyłożyć między ostatnim a przedostatnim gruczołem sutkowym, około 7 cm powyżej linii sutków przed zgięciem kolanowym w kierunku dogłowowym.
Za pomocą sondy
W badaniu loch ultrasonografem wykorzystuje się sondy o różnej częstotliwości – im jest ona wyższa, tym lepszy będzie obraz, ale płytsza penetracja tkanek. Może być ona na głębokość od 7 do 20 cm. Standardowo używane są głowice 3,5–5 MHz. Wyróżnia się trzy typy głowic:
- głowica liniowa – obraz fal odbijany jest prostopadle do narządu, nie jest zniekształcony, fale odchylane są elektronicznie (głowica elektroniczna);
- głowica sektorowa – punktowe przyłożenie, obraz w postaci wycinka koła, zniekształcony, tzw. sonda mechaniczna;
- głowica konwektorowa – obraz jest w mniejszym stopniu zniekształcony.
Sonda emituje sygnały ultradźwiękowe, fale elektromagnetyczne przechodzą przez tkanki miękkie ciała zwierzęcia i w zależności od rodzaju struktur przekazywany jest różny sygnał elektryczny odtwarzany na ekranie monitora w postaci punktów. Kształt oraz barwa obrazu zależą od gęstości tkanek. Wody płodowe mają zabarwienie ciemne, tkanki miękkie płodu – jasnoszare, a tkanka kostna – białe. Przy dużej wprawie możliwe jest wykrywanie ciąży już po 19 dniach od zapłodnienia. Standardowo urządzenie pozwala na rozpoznanie ciąży u loch w 22.–23. dniu po zapłodnieniu. Przy użyciu aparatu USG można też kontrolować, czy podczas porodu w macicy nie pozostał żaden płód.
Aktualnie produkowane urządzenia ultrasonograficzne, w tym sondy, są coraz bardziej zminiaturyzowane i poręczniejsze w użyciu. W mniejszych stadach sprawdzą się tańsze aparaty emitujące tylko sygnał dźwiękowy. Z kolei ultrasonograf, choć znacznie droższy, szybko zwróci się w dużym gospodarstwie, gdyż lochy będą wykazywały mniejszą liczbę dni pustych. Pozwoli to zaoszczędzić czas i pieniądze, aby nie żywić loch nieproduktywnych. Szybkie potwierdzenie skuteczności inseminacji pozwoli na wczesne reagowanie.
Ze względu na wysoki koszt zakupu aparatu USG, często badania ultrasonograficzne wykonywane są usługowo przez lekarzy weterynarii. Bardzo ważna wówczas jest możliwość dokładnego czyszczenia i dezynfekcji sprzętu po użyciu w gospodarstwie, aby tą drogą nie przenosić chorób na kolejne stada.
Prostsze dla mniejszych
Wykrywanie ciąży w aparatach typu doppler polega na użyciu fal ultrakrótkich (impulsów fali ultradźwiękowej) do wykrywania położenia macicy wypełnionej wodami płodowymi i płodami w pierwszym okresie ciąży. Metoda opiera się na tym, że równocześnie z rozchodzeniem się fali dźwiękowej jej długość, czyli odległość kolejnych zagęszczonych warstw powietrza, zmniejsza się w kierunku ruchu źródła dźwięku, zaś w kierunku przeciwnym wzrasta. Aparat wychwytuje tętno pępowiny płodu i tętnic macicznych matki, rejestrując fale rozchodzące się w jamie brzusznej, odbijające się od serca płodu i pępowiny. Jeśli obiekt odbijający ultradźwięki, np. serce, porusza się rytmicznie, to odbite fale mają rytmicznie zmienną częstotliwość. Ograniczeniem metody jest fakt, że pozwala na wykrycie obecności tylko żywych płodów.
Metoda Dopplera pozwala osiągnąć blisko 95-procentową skuteczność diagnostyczną. Najwyższą uzyskuje się pomiędzy 28. a 35. dniem ciąży. Choć niektórzy producenci przekonują, że aparatem można badać ciążę już od 18. dnia od inseminacji i słychać wtedy odgłosy przepływu krwi w tętnicy macicznej. Od około 32. dnia po pokryciu można słyszeć odgłos tętna z pępowiny. W 40. dniu słychać już odgłosy pracy serca płodów. Wyniki fałszywie dodatnie można uzyskać, badając samice ze stanem zapalnym macicy, a fałszywie ujemne – gdy badanie wykonywane jest w głośnym otoczeniu.
Dominika Stancelewska
