Jak stwierdza prof. Paweł Bereś – szacuje się, że średnie straty w plonach kukurydzy powstające w następstwie żerowania owada wynoszą w skali kraju ok. 8–10 proc. W Polsce pod wspólną nazwą ploniarki zbożówki występują dwa gatunki – Oscinella frit i O. pusilla, ale znaczenie gospodarcze, ze względu na dużą liczebność, ma głównie pierwszy z nich.
Jak wygląda ploniarka zbożówka?
Dokładne informacje o biologii rozwoju i szkodliwości tego szkodnika można znaleźć w poradnikach sygnalizatora ochrony zbóż oraz kukurydzy opracowanych przez naukowców z IOR – PIB w Poznaniu. Niestety, nie znajdziemy zaleceń chemicznego ograniczania ploniarki, a jeszcze w 2020 r. były trzy zarejestrowane insektycydy. Zanim przejdziemy do kilu agrotechnicznych wskazówek pozwalających ograniczyć szkodliwość ploniarki, warto przypomnieć, jak wygląda i przedstawić najważniejsze informacje z biologii jej rozwoju.
Owady dorosłe ploniarki zbożówki są czarne, od strony brzusznej żółte. Skrzydła są przezroczyste, szarawe, z tęczowym połyskiem. Długość ciała samic wynosi 1,8–2,0 mm, samców 1,5–1,7 mm. Jaja są wąskie, białe lub kremowe, podłużnie bruzdkowane oraz poprzecznie prążkowane i mają wymiary 0,7 mm × 0,16 mm. Larwa ma długość do 4,5 mm, jest kremowa lub jasnozielona, cylindryczna, z przodu spiczasta, a na końcu zaokrąglona. Bobówka ma kształt wrzecionowaty, barwę ochry lub brunatną, długości około 3 mm.
Temperatura a rozwój ploniarki zbożówki
Rozwój ploniarki w dużym stopniu zależy od temperatury i wilgotności powietrza. Lot dorosłych muchówek ma miejsce, gdy temperatura powietrza przekracza 9 st. C. Unikają one dużego nasłonecznienia. W gorące dni chronią się na terenach zacienionych drzewami. W temperaturze powyżej 16 st. C samice zaprzestają składania jaj. Jaja składane na powierzchni liści są wrażliwe na suszę.
Szkodnik rozwija w roku trzy, cztery pokolenia. Zimuje w stadium larwy we wcześnie wysianych oziminach, samosiewach i różnych gatunkach traw. Na wiosnę w miejscu żeru, larwy zmieniają się w poczwarki, a dorosłe muchówki pojawiają się na polach zbóż w końcu kwietnia oraz w maju i składają jaja u podstawy roślin, na koleoptylach lub dolnych liściach zbóż jarych lub wyjątkowo na słabo rozwiniętych oziminach, a w okresie późniejszym na kukurydzy. Termin licznego wylotu muchówek i składania jaj przypada najczęściej w pierwszej połowie maja.
Kiedy ploniarka zbożówka składa najwięcej jaj?
Najwięcej jaj składanych jest na roślinach w fazie 2–4 liści. Nie jest to normą, a po objawach uszkodzeń można stwierdzić, że larwy zaczęły żerować. Po upływie tygodnia do dwóch wylęgają się larwy, które przedostają się między pochwami liści do części centralnej rośliny i tu żerują, niszcząc liść sercowy. Rozwój larw i ich żerowanie w zależności od temperatury trwa 15–30 dni. Dorosłe larwy przepoczwarczają się w miejscu żerowania, a następnie od czerwca pojawiają się muchówki kolejnego pokolenia.
Oznaką bardzo wczesnego ataku i żerowania jest stwierdzany brak wschodów. To efekt uszkodzeń młodych stożków wzrostu i obumierania siewek. Przy żerowaniu larw w fazie 1–3 liści charakterystyczne jest zahamowanie wzrostu oraz żółte smugi na często postrzępionych liściach. Żerowanie larw ploniarki w fazie 4–5 liścia prowadzi do mocniejszych oznak uszkodzeń: podłużnego pękania i deformacji liści. Wtedy przy uszkodzonych stożkach wzrostu najczęściej pojawiają się też pędy boczne, najczęściej nieproduktywne.
Wchodzą w szczegółowe obserwacje i statystyki mimo długiego okresu szkodliwości ploniarka zbożówka najczęściej i najsilniej uszkadza piąty liść kukurydzy. Larwy żerując w roślinie stopniowo przesuwają się ku górze docierając do stożka wzrostu. Jego wygryzienie lub podcięcie skutkuje cebulowatym grubieniem szyjki korzeniowej oraz wybijaniem kilku pędów bocznych. Przy późnym żerowaniu szkodnika może on uszkadzać zawiązki przyszłych wiech, co prowadzi do ich szczerbatości. Uszkodzone przez larwy rośliny są bardziej podatne na patogeny będące sprawcami głowni guzowatej i głowni pylącej kukurydzy.
Ploniarka zbożówka atakuje zboża i trawy
Przepoczwarczenie następuje w miejscu żeru, a dorosłe muchówki pokolenia wiosennego latają masowo przez miesiąc w czasie kłoszenia się jęczmienia i składają jaja na kłosach jęczmienia i wiechach owsa. W pierwszym przypadku larwy uszkadzają liść sercowy źdźbeł bocznych, co nie powoduje już dużych szkód, w drugim natomiast wnikają do plewki kłosków i niszczą zawiązujące się ziarna.
Ploniarka zbożówka może atakować wszystkie gatunki zbóż i traw, ale szczególnie zagrożone są jęczmień jary i ozimy, owies oraz już opisana kukurydza. W młodych roślinach zbóż, jesienią i wiosną, niszczone są liście sercowe, przede wszystkim źdźbeł głównych. Prowadzi to do zamierania całych roślin lub do wytwarzania przez nie dodatkowych pędów bocznych.
Uszkodzony liść sercowy żółknie i daje się go łatwo wyciągnąć z pochwy liściowej. Silnie rozkrzewione rośliny mogą nie wytwarzać pędów generatywnych lub dają słabe kłosy o małej liczbie ziarna. W starszych roślinach jęczmienia i owsa atakowane są górne partie, co prowadzi do uszkodzenia dokłosia, a tym samym uniemożliwia wykłaszanie się roślin lub dochodzi do uszkodzenia pojedynczych kłosków, w których rozwijają się larwy niszcząc zawiązujące się ziarniaki. Nasiona, które zdołały się rozwinąć, są o ok. 80% lżejsze od zdrowych i nie kiełkują. Z identyfikacją uszkodzeń można się pomylić, bo do żółknięcia liścia sercowego dochodzi także w efekcie żerowania śmietki ozimówki, niezmiarki paskowanej i drutowców oraz wystąpienia takich chorób jak łamliwość źdźbła, zgorzeli podstawy oraz fuzarioz.
Metody agrotechniczne ograniczające ploniarkę zbożówkę
Z metod agrotechnicznych ograniczających populację ploniarki zbożówki najważniejsze jest unikanie uprawy zbóż po sobie oraz izolacja przestrzenna od traw i kukurydzy. Liczebność szkodnika ogranicza opóźnianie siewu zbóż ozimych, a przyspieszanie siewu zbóż jarych oraz mechaniczne zabiegi uprawowe, niszczenie samosiewów i zbilansowane nawożenie. Presję ploniarki w kukurydzy zmniejszy każde działanie agrotechniczne poprawiające szybkość wschodów i szybkie początkowe tempo wzrostu, a zatem, jej siew w dobrych warunkach termicznych. Im szybciej rośliny przekroczą fazę 3 liści, tym mniejsze jest ryzyko ich silniejszego uszkodzenia.
Liczebność ploniarki może być jednak ograniczana przy okazji stosowania zapraw nasiennych oraz zabiegów chemicznych skierowanych przeciwko innym szkodnikom zbóż. W kukurydzy zalecane było stosowanie zaprawy insektycydowej (wiele lat temu służył do tego Mesurol) i w razie potrzeby zabieg nalistny w okresie rozwijania przez rośliny trzeciego liścia (jeszcze w 2020 r. rejestrację taką miał Proteus 110 OD, Ptolemeusz 110 OD). Ale to już przeszłość.
Tylko dla przypomnienia dodam, że podstawową metodą śledzenia zagrożenia jest ocena liczebności szkodnika (muchówek) na podstawie odłowów czerpakiem. Takie odłowy trzeba realizować dwa, trzy razy w tygodniu. Można też korzystać (zwłaszcza w kukurydzy na etapie jej wschodów) z metody odławiania szkodnika na żółte tablice lepowe i do kolorowych naczyń – białych lub fioletowych. Wskazówką fitofenologiczną rozpoczęcia kontroli lotów muchówek ploniarki zbożówki na gospodarzach zimowych jest zakwitanie mniszka.
To przyda się, jeżeli zostanie zarejestrowany jakiś insektycyd do zwalczania ploniarki zbożówki. I też, tylko dla przypomnienia dodam, że progiem ekonomicznej szkodliwości w zbożach jest stwierdzenie średnio 6 larw ploniarki zbożówki na 100 roślinach. W kukurydzy natomiast zabieg byłby wskazany w sytuacji, gdy w poprzednim roku larwy uszkodziły, co najmniej 15% roślin. Inna okoliczność, to kiedy zagrożenie dla kukurydzy wynika ze stwierdzonej obecności ploniarki w sąsiadujących plantacjach zbóż. Podstawą do zaplanowania wykonania interwencyjnego zwalczania szkodnika w kukurydzy jest stwierdzenie obecności średnio co najmniej 5 jaj na 10 roślinach.
Marek Kalinowski
