Selen niezbędny dla ludzi i zwierząt

Bydło karmione paszami z roślin uprawianych na glebach o małej zawartości Se narażone jest na niedobór tego składnika, co wpływa niekorzystnie na wzrost, rozwój, płodność, zdrowotność oraz gorsze efekty produkcyjne.

Z tego powodu, do dawek pokarmowych wprowadzane są dodatki paszowe zawierające selen, które mogą występować w różnej formie, fizyczne: jako nieorganiczne sole sodowe (seleniany, seleniny) i organicznej (chelaty i drożdże selenowe). Efektywność stosowania tych dodatków jest zróżnicowana, bowiem u bydła tylko 15% soli nieorganicznych podlega przemianom metabolicznym, w przypadku seleno-metioniny 34–49%, natomiast drożdży selenowych 72–80%.

W krajach Europy Zachodniej podobnie jak w Polsce gleby są również ubogie w selen. Dlatego pasza wzbogacana jest w Se, dzięki czemu produkty zwierzęce (jaja, mięso, mleko) charakteryzują się większymi ilościami tego pierwiastka.

Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie roli selenu dla zdrowia krów mlecznych i cieląt.
Biologiczna rola selenu jest ogromna. Pierwiastek ten jest ściśle związany z witaminą E oraz aminokwasami – metioniną i cysteiną. Bierze udział w procesach odpornościowych, wpływając na odporność humoralną i zwiększenie zawartości immunoglobulin klasy M. Ponadto zwiększa aktywność fagocytarną granulocytów obojętnochłonnych, makrofagów oraz limfocytów T, które są szczególnie wrażliwe na niedobór tego pierwiastka, gdyż ich błona komórkowa zawiera lipidy ulegające utlenianiu. Selen odgrywa istotną rolę w aktywności wielu enzymów.

Początkowe zainteresowanie selenem u bydła wynikało z analizy objawów toksykozy związanej z nadmierną podażą tego pierwiastka, jako mineralnego dodatku selenowego (selenianu, seleniny). Obserwowano obniżoną witalność, wychudzenie, utratę sierści, zmiany martwicze tkanki rogowej i sztywność mięśni. Często prowadziło to do śmierci zwierząt.

W ostatnich kilkudziesięciu latach prowadzone są wszechstronne badania wykazujące, że selen jest niezbędnym składnikiem odżywczym, bowiem jego niedobór u bydła
powoduje:

• chorobę białych mięśni,
• obniżenie produkcji mleka,
• osłabienie odporności gruczołu mlecznego w kierunku mastitis,
• zwyrodnieniową chorobę mięśnia sercowego i mięśni szkieletowych,
• zmniejszenie zdolności bakteriobójczych neutrofilii i zahamowanie proliferacji limfocytów,
• zmniejszenie aktywności i poziomu antyoksydantów, poziomu m RNA,
• zamieralność zarodków w pierwszym okresie zapłodnienia oraz tworzenie cyst jajnikowych,
• poronienia,
• zatrzymanie łożyska,
• powstawanie ropnych zapaleń błony śluzowej macicy,
• martwice wątroby.

Niedobór selenu jest przyczyną stanów chorobowych o przebiegu klinicznym i subklinicznym, bez wyraźnych objawów klinicznych. Do oceny stanów niedoborowych służy status selenowy, czyli stężenie Se w określonych tkankach lub płynach ustrojowych zwierząt. Prawidłowy status selenowy w surowicy krwi dorosłego bydła mieści się w zakresie 0,07–0,10 μg · ml-1, natomiast u cieląt 0,05–0,08 μg · ml-1.

Stężenie Se poniżej 0,04 μg · ml-1 wskazuje na głęboki deficyt selenowy matek w okresie ciąży. Wyniki wielu badań przeprowadzonych w naszym regionie Europy wykazują znaczny niedobór tego pierwiastka w glebie, roślinach, dawkach pokarmowych.

W celu pokrycia zapotrzebowania krów mlecznych na selen wprowadzane są jego dodatki. Sole sodowe w środowisku żwacza ulegają rozpuszczeniu, a selen w znacznej części jest wytrącany w postaci związków niedostępnych dla przemian w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego. Zaledwie 15% z tych związków zostaje wprowadzona w przemiany metaboliczne. Korzystniejsze dla zwierząt są organiczne zwiazki selenu, takie jak seleno-metionina oraz drożdże selenowe.

Drożdże selenowe w około 60–80% czystej postaci wbudowywane są w białko mikroorganizmów żwacza, o strawności jelitowej 80–98%.

Przyswajalność selenu u krów mlecznych jest uzależniona nie tylko od związków selenowych, ale również od składników dawki pokarmowej. Wykazano, że wysoki udział roślin motylkowych obniża przyswajalność Se, natomiast podwyższenie udziału pasz treściwych powoduje wzrost jego przyswajalności.

U krów mlecznych suplementowanych selenem wykazano znaczną poprawę zdrowotności i efektywności produkcyjnej. Podawanie Se w okresie przejściowym (3 tygodnie przed porodem) przyczyniło się do:

• obniżenia o 70–80% częstotliwości występowania zapaleń macicy i torbielowatości jajników,
• 100-procentowego obniżenia liczby zatrzymań błon płodowych,
• skrócenia okresu zapaleń wymienia i liczby komórek somatycznych.

Należy zaznaczyć, że w okresie ciąży selen przenika przez łożysko do płodu. Cielę otrzymuje od matki dostateczną ilość Se nawet w sytuacji umiarkowanego deficytu, natomiast koncentracja Se w siarze i mleku zależy od ilości pobrania i formy chemicznej.

U cieląt odnotowano zwiększony poziom przeciwciał:

1. większą aktywność układu odpornościowego,
2. obniżenie liczby zachorowań,
3. większe przyrosty masy ciała.

Ponadto wyniki badań wskazują, że u krów ras mlecznych podaż drożdży selenowych wpływa korzystnie na aktywność tkanki wydzielniczej gruczołu mlekowego i zwiększoną produkcję mleka oraz zawartości w nim selenu. Godnymi polecenia są drożdże selenowe pod nazwą SELEMAX (BIORIGIN), ponieważ są wytwarzane w procesie tlenowej fermentacji, dzięki temu są one najbardziej dostępną formą nie tylko dla zwierząt przeżuwających, ale również dla monogastrycznych.

Badania przeprowadzone w USA przy zastosowaniu w żywieniu krów drożdży selenowych SELEMAX wykazały wzrost wydajności mlecznej o 1,4 kg/ krowę dziennie, przy niezmiennej zawartości procentowej tłuszczu i białka. Istotnym parametrem był poziom selenu w mleku. W badaniach przeprowadzonych w Brazylii przy podaży SELEMAX-U wykazano 6-krotnie wyższe poziomy tego pierwiastka w mleku.

Prof. dr hab. Adam Traczykowski